دیوانی نوێی شیعره‌کانی سه‌ید کامیل ئیمامی (ئاوات)

نووسین و ئاماده‌کردنی:  ئه‌نوه‌ر سوڵتانی

 

 

پارچە شیعری ژمارە ٦ ، لاپەڕە ٢٨ ی دیوانی چاپی ئەنیسی

 

کەی بەهار وایە؟

کەی بەهار وایە گوڵم خونچە دەمێ پێنەکەنێ

بولبولی دڵ بە شنەی خۆشی بەیانان نەشنێ

نەت بووە عاشقی وەک وی لە سبەی تاکو شەوێ

بەتەما بێت، کەچی ماچێکی لێوی نەدەنێ!

گوڵی ئەوساڵی وەریوە، گوڵی پاریشی چووە

مەگە کای پارەکە وەک ئێمە بەباکا بە شەنێ!

پەڕوپۆی پاکی وەریوە لەخەمان، کوا مەلی دی

بببنە هاواڵی خەمی، تازە لە کوێ پێدەکەنێ؟

ئەو هەژارە کە ئەوەند تامەزرۆ ماوەتەوە

مەکە لۆمەی کە لەنێو دڕکە، بە دۆش هەر دەژەنێ!

ئەمنیش کوندم و هەرکوێیە دەچم، وێرانە

وەکو تاقتاقکەرە خۆم مامەوە لێرە بە تەنێ

          ڕیشەکەی خەڵفی هیوای کاکی "ئیمامی" پرسن،

          وا پوواوە بە سەری ئێوە بە فوو هەڵدەقەنێ!

                                     

 

هەندێک ڕوونکردنەوە سەبارەت بە شێعرەکە:

شیعرێکی جوان و ڕەوان و بێ گرێ وگؤڵە، باس لە بەهارێک دەکات کە بەهاری ڕاستەقینە نییە لەبەر ئەوەی خونچە پێناکەنێ و بولبول- کە دڵی خۆیەتی، بە شنەی خۆشی بای بەیان ناشنێتەوە؛ ئەوە هەڵوێستێکی ڕوونی سیاسییە کە لە بەرگی ئیهامدا شاراوەتەوە  بەڵام هێشتا هەر خوێنەر مەجبوور دەکات مل بکێشێت بزانێ لە پشت پەردەوە چ خەبەرە و شاعیر باسی کوێ و چ سەردەمێک دەکات . ڕووی قسەی شیعرەکە لە "گوڵم" واتە گراویی شاعیرە و هۆنەر هەر لە فەردی یەکەم (مەتلەع) ەوە خۆشەویستەکەی دەکاتە "بەرگۆ" ی قسەکان، لە دڵی خۆی نموونەی بۆ دەهێنێتەوە و پێی دەڵێت تۆ هەرگیز ئەوینداری ئەوتۆت نەبوە کە وەک بولبول هەر لە بەیانییەوە تا شەو بەتەمای ماچێکی گوڵ چاوەڕوانی بکێشێت بەڵام خونچە دەمی بۆ نەکاتەوە و ماچێکی لێوی نەداتێ! دڵی من گوڵی ئەمساڵی [بەهۆی با وبۆران و سەرما و بەستەڵەکی سیاسییەوە؟] وەریوە و گوڵی پاریش نەماوە پێی شادمان بێت، کە وابوو هیچ چارێکی نییە جگە لەوەی وەک "ئێمە" [هاوبیرانی شاعیر]، بە باسی ڕابردووی خۆش کەیف ساز بێت و کای پار بە با بکات؛ ئەوەندەش خەم و خەفەتی لێ بارە، کە پەڕوپۆی هەڵوەریوە و وەک مەلی گەڕی لێهاتووە کە مەلانی دی پێیان خۆش نییە هاوڕێیەتی بکەن و لەئەنجامدا ناتوانێ خەمی خۆی لەگەڵ کەسدا دابەش بکات. بەم پێیە، دەرەتانێکیش بۆ پێکەنینی نەماوە وسەرەڕای ئەوەی گەلێکیش تامەزرۆی دیتنی گوڵە، بەڵام لەبەر ئەوەی کەوتۆتە نێو دڕک و دڕووەوە، ناچارە دەبێ "بە دۆش بژەنێت"! (بڕوانە دواتر).

شاعیر دوای ئەو شوبهاندنە سەرکەوتووانە، کە هەمووی لە باسی دڵی دا بوو- ڕاست وەک ئەوەی دڵی لە خۆی جیاواز بێت، لە دوو فەردی کۆتایی شیعرەکەدا خۆی و نەک دڵی، ڕاستەوخۆ دەخاتە بەر تیری لۆمە و دەڵیت من وەک کوندەبوو هەرکوێیەک دەچم وێرانەیە [واتە ئەگەر وێرانیش نەبێت من وێرانی دەکەم]، وێرانە و کەلەواش ئاشکرایە کەسی تێدا نابێت، کە وابوو، من بوومەتە "تاقتاقەکەرە" و لێرە بە  تاق و تەنیایی ماومەتەوە.

لە دێڕی کۆتایی (مەقتەع) دا، شاعیر ناوی خۆی بە "کاکی ئیمامی" دەبات و دەڵێ من پێشترخەڵفێکی ساوای هیوام چەقاندبوو، جا ئەگەر هەواڵی ئەوم لێ دەپرسن، سوێند دەخۆم بە سەری خۆتان کە ڕەگ و ڕیشەی وەها پواوە و لەناو چووە، کە بە تاقە فوویەک هەڵدەقەنرێت و دەکەوێت! واتە من خۆم، کە شاعیرم، هیوام نەماوە و خەریکە بە تەواوەتی بێ هیوا دەبم.

ئەو بێ هیوایی بە دواڕۆژە، یەک لە تایبەتمەندییەکانی شیعری ئاواتە و لە زۆر شوێنی دیکەی دیوانەکەشیدا دەردەکەوێت. بۆ کەسێک کە نشوستی کۆماری کوردستان و شکستی خەباتی ساڵانی ١٣٣١ و ١٣٣٢ ی ئێران و زاڵییەتی ڕوکنی دووی ئەڕتەشی شا و حکوومەت نیزامی تەیمووری بەختیار و دامەزرانی ساواک و هەرەسی شۆڕشی ئەیلوولی باشووری کوردستان و شەهید بوونی ئەندامانی باڵی شۆڕشگێڕی حزبی دیموکڕات و ئیعدامەکانی ساڵی ١٣٤٨ ی جڵدیان، ئینجا زاڵبوونی مەلاکان بە سەر ئێراندا و کوشت وبڕ و گیران و ئەشکەنجە ی خەباتکارانی کوردی بە چاوی سەر بینیوە و بە خوێن و پێست هەستی پێکردوون، بێ هیواییەکی ئەوتۆ شتێکی سەمەرە و نا ئاسایی نییە.

شیعرەکە لە عەینی ڕەوانی و بێ گرێ وگۆڵیدا وەک هەموو شیعرێکی سەرکەوتووی "سهل و ممتنع"، ئاڵۆزییەکی مەنتیقی تێدایە کە بەیەک جار خوێندنەوەی ساکار هەستی پێ ناکرێت و تەنیا لە شیکردنەوەدا دەردەکەوێت. لە هەندێک شوێندا شاعیر، جێگۆڕکێ بە خۆی و دڵی و گراوییەکەی و خوێنەری شیعرەکان دەکات و خوێنەر مەجبوور دەکات وورد بێتەوە و ماسی سووری واتا لە قووڵایی گۆمەکە دا بدۆزێتەوە.

هەندێک ووشە و تەعبیر لە شیعرەکەدا هەن کە دەکرێ قسەیان لە سەر بکرێت یان ڕوونکردنەوەیان لەمەڕ بدرێت:-

-     دەمێ پێنەکەنێ: ئیهامێکی تێدایە. لە واتای نزیکی ئیهامەکە دا، دەم بەواتای ماوەیەکی کورتی زەمەنییە بەڵام دەکرێ وەک دەم یان زاریش وەربگیرێت و بگوترێت پڕ بە یەک دەم پێنەکەنی؛

 -     "بە شنەی خۆشی بەیانان نەشنێ": جگە لە تەعبیری ڕازاوە و تازەی "نەشنێ" ، سەرجەمی میسراعەکە مۆسیقای ناوخۆیی پیتی /ش/ ی تێدایە؛

-     "ماچی لێو": لە ئەدەبیاتی کوردیدا بێ وێنە نییە بەڵام تازەترە لە ماچی سەر گۆنا کە لە زوربەی ئەدەبی کلاسیکی کوردیدا دەبینرێت؛

-     "مەگە": شێوازێکی دیکەی "مەگەر" ە و لە زۆر شوێنی ناوچەی موکریان لەو بیچمەدا دێت؛

-     "کای پار بەباکردن": شاعیر بە نیازێکی تایبەت، پەندی کۆنی "کای کۆن بەبا کردن" ی کردۆتە "کای پار بە باکردن". ئەم کارە لە پەیوەندی میسراعی یەکەمی شیعرەکەدایە، کە تێیدا باس لە گوڵی ئەمساڵ و گوڵی پار کراوە؛ هەروەها سەنعەتی بەدیعی "تضاد" یش لە نێوان گوڵ و کا دا بە کار هێنراوە.

-      "بە شەنێ": لە جیاتی "بەشەن"، ئەوەش شێوە دەربڕینێکی موکریانییە؛

-      "مەلی دی": شاعیر لە سەرەتای شیعرەکەدا دڵی خۆی بە بولبول شوبهاندووە و بەم پێیە، نیاز لە "مەلی دی" دەبێ دڵی خەڵکانی دیکە بێت؛

-      "ئەو هەژارە": نیاز دڵی شاعیرە؛

-      "تامەزرۆ": زۆر بە تاسە (هەنبانە بۆرینە)؛

-      "بە دۆش هەر دەژەنێ": تەعبیرێکی هەندێک ئەستەمی ناو شیعرەکەیە. واتای ئاسایی کە لە شیعرەکە وەردەگیرێت ئەوەیە ئەو دڵە هەژارە تاق و تەنیا ماوەیە، ئەوەندە تامەزرۆی یار و دۆست و دەزگیرانە و وەها کەوتۆتە نێو دڕک و دڕوو [گێرە و کێشەی سیاسی و زیندانەوە)، کە لەبەر ناچاری لە دۆش دەژەنێت. "دۆ" واتە کیژێک کە لە هەڵپەڕکێدا دێتە دەستی لاو(هەنبانە بۆرینە). "لە دۆ ژەندن" ئیهامی تێدایە. واتای نزیکی بریتییە لە: "دۆ ژەندن" واتە ژەندنی مەشکە بۆ ئەوەی دۆ لە ماستاو وەربگیرێت بەڵام لە خوێندنەوەی شیعرەکەدا خوێنەر بیری بۆ واتایەکی دوورتریش دەچێت ئەویش ژەندنە بە واتا سێکسیەکەی کە لەگەڵ تامەزرۆ بوونی یار و تەنیا وبێ هاودەم مانەوەدا یەک دەگرێتەوە. لە دۆ ژەندن دەبێ لەو پەیوەندەدا گوترابێت کە لە هەڵپەڕکێی کوردیدا، بە گوێرەی نەریت، کوڕەلاوان گەلێک ڕێزی "دۆ" واتە ئەو کچانە دەگرن کە دێنە دەستیانەوە، تەنانەت کاتێ پەنجە دەخەنە پەنجەی دۆوە، هەوڵ دەدەن دەستی کچ ئەزیەت نەکەن و نەیگوشن واتە لە هەڵپەڕکێی کوردیدا کاتێ دۆ لە دەستی کوڕەلاودایە، کوڕەکە هیچ جووڵە و کردارێک ناکات کە بۆنی سێکسیی لێوە بێت. جا شاعیر دەڵێ دڵی من لەبەر ناچاری و تامەزرۆیی لە "دۆ" ش دەژەنێت یان خۆ بە "دۆ" شەوە دەنێت گەرچی دەزانێت نابێ وا بکات! ئەوە تێگەیشتنی منە لەم فەردە بەڵام لە بۆچوونەکەم دڵنیا نیم لەبەر ئەوەی ئەگەری هەڵەی چاپ یان هەڵەی ڕاگواستنی شیعرەکە لە لایەک و خراپ تێگەیشتنی خۆم لە لایەکی دیکە ناتوانم نەگرمە بەرچاو. هیوادارم خوێنەران هەڵەم راست بکەنەوە.

-      "تاق تاقکەرە": یان تاق تاقەکەرە، قژاوکە، توتەک، باڵدارێکە شەو تا ڕۆژ دەڵێ "تووت، تووت" بە فارسی "مرغ حق" ی پێدەڵێن (هەنبانە بۆرینە)؛ پەیوەندی تاقتاقکەرە لەگەڵ شاعیر دەبێ ڕواڵەتی و ووشەیی بێت. شاعیر دەڵێ من بە تەنیا ماومەتەوە و تاقتاقکەرەش هەر "تاق" و تەنیایە، کەوابوو هەردوکمان وەک یەکین؛

-     "ئیمامی": شاعیر لە شیعرەکانیدا جاروبارە لە نازناوی "ئاوات" و جاروبارەش لە بەشی یەکەمی شوهرەتەکەی خۆی (ئیمامی زەنبیلی) کەڵک وەردەگرێت. لێرەشدا وەک دەبینین،"ئیمامی" هاتووە و شاعیر خۆی بە "کاکی ئیمامی" واتە کاک ئیمامی ناوبردە کردووە.

-     "ڕیشەکەی خەڵفی هیوای کاکی ئیمامی پرسن...": لێرەدا ناتەواوییەک لە باری ڕێزمانەوە هەیە. لە ڕستەی ئاسایی پەخشاندا دەگوترا "ئەگەر لە ڕیشەی خەڵفی کاکی ئیمامی دەپرسن یان بپرسن، ..." بەڵام شاعیرانی گەورەی هەموو گەلێک توانیویانە زمانی زگماک وەک مێو بگرنە دەست و مشتوماڵی بدەن و بیچمی جیاوازی لێ دروست بکەن. ئەو چەشنە دەست تێوەردان و گۆڕینە، ناتەواوییەک بۆ ئەو کەڵە شاعیرانە نییە کە خەسلەت و تایبەتمەندییەکانی زمانەکەیان دەناسن و شارەزایانە دەیسووڕێنن و دەیچەرخێنن و هەندێک جاریش دەیکەنە شتێکی نوێ، ئەوان بەم کارە زمان دەوڵەمەندتر و ڕازاوەتر دەکەن؛ 

-     "هەڵدەقەنێ": لێرەشدا لە باری ڕێزمانییەوە دەبوایە بگوترێت "هەڵدەقەنرێ" یان "هەڵدەقەنرێت"، بەڵام شاعیرێکی بە ئەزموونی وەک ئاوات کوا گوێ دەداتە "عمرو" و "زەید" ی ویشکی ڕێزمان و ڕێزمان نووسان!  

 

ڕێکەوتی دانرانی شیعرەکە:

ئەو مەسەلەیە  لە دیوانی چاپی ئەنیسیدا دیاریی نەکراوە و بەم پێیە نازانین لە چ سەردەمێکدا گوتراوە، بەڵام دڵساردی و بێ هیوایی شاعیر، کە لە شیعرەکەدا بە ڕوونی دەردەکەوێت، پێمان دەڵێت کە دەبێ دوای چەند شکست و نشوستی سیاسیی نەتەوەی کورد گوترا بێت. بە بۆچوونی من دوور نییە شیعرەکە هی ساڵانی ٣٠ تا ٤٠ ی هەتاوی (٥٠ تا ٦٠ ەکانی زایێنی) بێت.