خزمینە! وەکۆبن کە ئەگەر عاقڵ و پیاون

بیرێ له کەس‌وکارو که مردوون و نەماون[1]

کوا یار و ڕەفیق و کەس‌وکار، دایک و بابو[2]
چۆن ڕۆیین و کوێ چوون و چ بوو پڕش و بڵاون؟[3]

ئێوەش وەکوو ئەو عالەمه ڕۆین، له سەفەردان[4]
هەرکاتێکو زانی که لە ناو جەنگەیی داون[5]

ئێستەش که خەیاڵو له سەروپرچی بڵاوە[6]
باش تێ‌بگەن ئەو بیر و خەیاڵه هەموو خاون!

هەر گیا و گوڵوکاتێ دەبینن، هەموو ئەعزان[7]
دەست و سەر و پێ و چانەگە وو زاره شکاون

شین بوون له زەوی و باغ و چەمەن، جۆگە وجۆبار[8]
ڕێک ‌داغ له دڵن، چونکه له هاواڵێ بڕاون

ئەو نێرگسی بۆنخۆش که ڕواون له دەرودەشت
نێرگس نییه، بڕوانه، به دیتن وەکوو چاون

چاوێ دەخشێنن له کوڕوکاڵی وڵاتێ
یانی هەموو پەتیاره وەکوو بڵقی سەرئاون

ئەو سووره‌گوڵی گەش که دیارن له کەژ و کۆ[9]
گوڵ نین و هەموو خوێنی گەشی لاوە، ڕژاون

سوێسن که لە پێش چاو گوڵی سەرشین و جوان بوو[10]
زارێک و زمانێکی جوان بوون و دواون

ئەو سەروه بەژن ‌بەرزه و سەرسەوز و جوانە،[11]
بەژن و قەد و باڵان و به ڕووسووری ژیاون

ئەو بەژنه بڵندانه بە هۆی ئاوی ئەوین بوو
چەند ماوه له باغ مان و کەچی هەر نەچەماون

بڕوانه وەنەوشه دەدرەوشێ به دروشمێ
بسکێکی پەرێشانه که زۆر شانه کراون

بولبول! من و تۆ عاشقی خونچەی وەکوو زارین
پێناکەنێ بۆمان که شەوێ ئاو نەدراون

          ئەوشۆ وەره با پێکەوه بگرین له گوڵوکات[12]
          چونکه گوڵی باغی هەموو تینووی شەواون[13]

 

قاقڵاوا، ١٣٤٢ی هەتاوی

(لاپەڕە ١٥٢ و ١٥٣ ی دیوانی چاپی ئەنیسی و ١٥٧ و ١٥٨ ی چاپی جەعفەر)

 

 

_______________________________________

 

عینوانی شیعرەکە لە هەردوو دیواندا وەک یەکە. چاپی ئەنیسی لە بەشی 'چامەکان' واتە قەسیدەکاندا هێناویەتی و ئەوەش دەبێ بەهۆی ژمارەی فەردەکانەوە بووبێت کە پازدەن.

 

شیعرێکی ڕەش بینانەیە بە شێوازی شیعری خەییام داڕژاوە، لە هەندێک شوێندا کەڵکی لە کەرەسەی شیعریی خەییامی وەرگرتووە: دونیا بێ بایەخە، ژینی ئەم دونیایە جێگەی متمانەی عاقڵان و پیاوان نییە، هەموو لە سەفەرداین و دەڕؤین. بەڵام جیاوازییەکی لە شیعری خەییام نو بیری خەییامیدا هەیە: ئاوات وەک خەییام ئاکامێکی ئەرێ یی لە بۆچوونەکانی خۆی وەرناگرێت واتە خۆی و خەڵک بانگ ناکات بڵێ ئێستا کە ژیانمان کاتییە و بەقای بۆ نییە، با هەر ئەم کاتەی ئێستامان بە دڵخۆشی ڕابوێرین، بخۆینەوە و شاد بین. بەپێچەوانە، تەنانەت لە دوایین فەرددا دەڵێ 'با پێکەوە بگرین'. بە بۆچوونی من ئەو هەڵوێستە، ڕەنگدانەوەی بیروبۆچوونە عیرفانییەکەیەتی کە پێشتر ئاماژەم پێکردووە و لەوەدا خۆلاسە دەبێتەوە کە ئەم دونیایە هیچە، با لەبیری ئەودنیادابین. خەیام ئەوەە ناڵێت!

 

عاقڵ و پیاوین:  لێرەدا چەمکی 'پیاوبوون' لە واتا کۆنە نەریتییەکەیدا هاتووە واتە ئازایی و بوێری. ئەمڕۆ چیتر کەڵک لەو تێرمانە وەرناگیرێت کە هەڵاواردنی جنسی و ژێندریی تێدایە.

 

کەس وکارو، دایک و بابو، هەرکاتێکو، خەیاڵو: هەرچواریان بە شێوازی موکریانی (مەهابادی) گوتراون: کەس وکارتان، دایک و بابتان، هەرکاتێکتان، خەیاڵتان. شاعیر تا فەردی چوارەم لەسەر ئەو پێودانە ڕۆیشتووە بەڵام لە فەردی پێنجەم و هەشتەمدا کرداری 'دەبینن' و 'دەخشێنن' ی هێناوە کەشێوازە گشتیترەکەیە و لە فەردی حەوتەم و سێزدەهەمدا  بەتەواوەتی بەرگۆی قسەکانی گۆڕیوە و لە کۆوە کردوویەتە تاک:بڕوانە و بڕوانە. دیارە بەشێک لەوکارانە لەبەر پاراستنی کێشی شیعرەکە کراون بەڵام بەگشتی، ئەوە توانای زمانی کوردی و چەشنایەتی و زۆریی زاراوەکانیەتی کە ئەو دەرفەتەی بۆ شاعیر ڕەخساندووە بتوانێت لە نێوان شێوازەکاندا مانۆڕ بکات. مەم و زینەکەی مامۆستا هەژار و تەرجەمەی کوردیی قورئانەکەی، هەروەها شیعری 'خەوەبەردینەی' کاک سوارە نموونەی سەرکەوتووی کەڵک وەرگرتن لە زاراوەی زۆری زمانی کوردین.

 

پەرش و بڵاون: دەگەڕێتەوە بۆ یار و ڕەفیق و کەس و کار و دایک وباب. بەرگۆی قسەکە، خوێنەرە.

 

لەسەفەردان: ئێوە لەسەفەردان؛ بەرگۆی قسەکە، خوێنەرە.

 

خەیاڵوو لەسەروپرچی بڵاوە: ئێستاش کە فیکر و خەیاڵتان لای سەر وپرچی بڵاوە...

 

گوڵوکات / گوڵووکات: وشەیەکی سەمەرەیە. گوڵوک واتای خونچە گوڵی هەیە و کوردییە بەڵام بە /ات/ ی عەرەبی کە نیشانەی مێیە کۆکراوەتەوە و لەجیاتی بگوترێ گوڵوکان، گوتراوە گوڵوکات. دەبێ قسەی سەرزاری خەک بێت چووبێتە ئەدەبیاتی نووسینیشەوە. پێشتریش لە شیعری 'تاونەدیو' و 'چ بکەم؟' دا دیومانە ئاوات ئەم وشەیەی دووجار  هێناوەتەوە:

 

"بڵێی جارێکی دی شین بێ گوڵوکات؟"

 

و:

 

"گوڵوکات چوو لەبەر ئەو، من لە دەشتی پڕ چقڵ چ بکەم؟"

 

بۆ واتایەکی دیکەی گوڵوکات بڕوانە کۆتایی ئەم دێڕانە.

 

ئەعزا: ئەندامانی لەش. کۆی وشەی 'عضو' ی عەرەبییە کە کوردێنراوە و بە پیتی /ز/ نووسراوە دەنا دەبوو 'اعضاء' بوایە.

 

بەدیتن: بە ڕوانین، کاتێ کە دەڕوانین وەکوو چاوی دەبینین. خەیاڵی شاعیرانەیە. لە شیعری کوردی و فارسیدا چاوی جوان بە گوڵی نێرگس دەشوبهێنرێت. شاعیر لێرەدا پێی وایە پێچەوانەکەشی ڕاستە و نێرگسیش لە چاوی مرۆڤ دەچێت کەوابوو ئەو نێرگسە دەبێ لە خاکی چاوی کەسێک شین بووبێت.

 

کوڕوکاڵ: لاو. کاڵ بەتەنیا واتای 'نەگەیشتوو'ی هەیە (هەنبانە بۆرینە) بۆیە بەسەر یەکەوە واتای مرۆڤی تازە پێگەیشتوو یان هێشتا کاڵ و پێنەگەیشتوو دەدات.

 

وڵاتێ: شێوە بەیانی مەهاباد و بەشی باکووری موکریانە. لە شوێنەکانی دیکەدا وەک 'وڵات' دەگوترێت.

 

پەتیارە: پەتەری، سەڵیتە، شێتۆکە، لیوە، ئەقڵ سووک (فرهنگ فارسی- کردی دانشگاه کردستان)

 

گوڵ نین و هەموو خوێنی گەشی لاوە ڕژاون: دەمانخاتە بیری شیعرەکەی نالی:

 

"هەر جۆگە وجۆبارێ کەوا سوور و سوێر بێ

جێی جۆششی گریانی منە خوێنە ڕژاوە [یان: خوێ نەڕژاوە]"

 

سوێسن کە... سەرشین و جوان بوو: لە دەقی چاپی جەعفەردا سەرسەوز نووسراوە. نازانرێت کێ گۆڕیویەتی و کردوویەتە سەر سەوز. واتای هەردووک وەک یەکە بەڵام من بە هۆی ئەو ڕاستییەوە کە لە فەردی دواتریشدا سیفەتی سەرسەوز هاتووە، ئەو دووپات کردنەوەیەم  پێ باش نەبوو و 'سەرشین'ی چاپی ئەنیسیم هەڵبژارد.

 

ئەو سەروە بەژن بەرزە..: مۆسیقای پیتی /س/ لە سەرو و سەرسەوز و ڕووسووری دا، گەلێک بەرچاوە. گوڵی نێرگس لە شیعرەکەدا بە 'زار و زمانی جوان' شوبهێنراوە وا لەڕابردووی دووردا، قسەیان کردووە. بەژن و قەد و باڵا 'مترادف'ن.

 

ئاوی ئەوین: پێکهاتەیەکی جوانە. ئاوی ئەوین بەو بەژنە بڵندانە دراوە کە وا لەباغدا ماون و نەچەماونەتەوە. چەند ماوە واتە چەند ساڵ و سەردەم.

 

بڕوانە وەنەوشە دەدرەوشێ بە دروشمێ: لە سەرجەم فەردەکەدا مۆسیقای پیتی /ش/ گەلێک وەستایانە پێنج جار بەشوێن یەکدا گوێ بیسی خوێنەر دەبێت. شاعیر گوڵی وەنەوشەی وەک دروشمێک بینیوە کە لە سەر شانی گەڵاکان بەرز کراوەتەوە. بسک: پەرچەمە بەڵام هاوواتایە لەگەڵ ئاڵا و پەرچەم و عەلەمیشدا (ئیهام). یاریکردنێکی سەرکەوتوانەیە بە وشەکان.

 

بولبول...: دەمی یار گەلێک جار لە شیعری شاعیراندا بە خونچە شوبهێنراوە بەڵام لێرەدا پێچەوانەیە. شاعیر خۆی و بولبولی کردۆتە دوو ئەویندار کە عاشقی خونچەی وێچووی زاری یارەکەیانن.

 

پێناکەنێ.... ئاو نەدراون: خونچەی وەک زار بۆمان پێناکەنێت لەبەر ئەوەی شەواو نەدراون. خونچە لە بیچمی تاکدا هاتووە بەڵام بەهۆی کرداری کۆوە (ئاو نەدراون) ئەویش واتای کۆی خونچەکانی ناوباغ دەدات. ئەوە خەسلەتی زمانی کوردییە و ئەو کەسانەی وا لەژێر کارتێکەریی زمانی فارسیدا دەیگۆڕن خزمەتی زمانەکەمان ناکەن. بۆ نموونە ئێستا بۆتە باو دەنووسن "سێ کەس بە ناوەکانی عەلی و حەسەن و حوسەین... چوون بۆ فڵانە شوێن" لەکاتێکدا وشەی ناو لێرەدا پێویستی بە کۆکردن نییە و بەهۆی کرداری 'چوون'ەوە واتای کۆی تێدا شاراوەیە. کەوابوو ئەگەر لە کوردیدا بگوترێت "سێ کەس بە ناوی عەلی و حەسەن و حوسەین چوون بۆ فڵانە شوێن"، واتاکەی تەواوە و پێویست ناکات لاسایی فارس بکەینەوە.

 

بگرین لە گوڵوکات: لێرەدا گوڵوکات بە دڵنیایی واتای باخچەی گوڵ و خونچەی هەیە. هەنبانە بۆرینەی مامۆستا هەژار جگە لە خونچەی گوڵ هیچی دیکەی نەگرتووە. گریان و شەواو پەیوەندیان بە یەکترەوە هەیە و دەڵێ گوڵی باغ تێنووی شەواون با من و تۆش بولبول گیان پێکەوە بگرین و بە فرمێسکی چاو ئاویان بدەین.

 

شەواو: ئاودانی شەوانەی گوڵ وگیا. ڕووەک لە گەرمای ڕۆژدا تێراو نابێت و باش وایە بەیانان یان ئێوارە و شەو ئاودێری بکرێن.

 

بەحری عەرووزیی شیعرەکە:

هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف: مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن