دیوانی نوێی شیعره‌کانی سه‌ید کامیل ئیمامی (ئاوات)

نووسین و ئاماده‌کردنی:  ئه‌نوه‌ر سوڵتانی

 شیعری ژمارە ١٤٦

پیرە غولام

 

موددێکە دڵم لێ ونە، ئەو شێتە نەفامە

ڕۆیشتووه لای قامەتی ئەو تازه نەمامە

بێ‌شوێن و ئەسەر ماوه فەقیره، به سەری تۆ
ئەو لێره نییه، کردەوەکەی ئێسته له لامە

نەسرەوتن و دەرکەوتن و خۆ کوشتن و سووتان
گریان و له قوڕ نیشتن و خۆ کردنه عەلامە

جێم گرتەوه، هەرچەنده دەڵێن خاڵییه جێگەی
ئەو عاشقی کوڵمانه، ئەمن مەمکی شەمامە

من کوشتەیی شمشیری برۆ و تیری کەوانم
ئەو بەندی سەری زولفی ڕەش و دانە و دامە[1]

وا دیاره که خاڵی ڕەشی دی، بۆیه فڕیوە
تەیرێکی نەزانه، چ فریوخوردە و خامە[2]


تازه نییه دڵ عاشقی زولف و خەت‌وخاڵی
[3]
لەو ڕۆژەوه ناسیویه که ڕاست و چەپی کامە

دێوانەگی و عاشقی شوغڵێکی عەزیزن
[4]
لایق به هەموو کەس نییه ئەو شەئن و مەقامە[5]

 

تەنیا له هەموو مەملەکەتی میهر و موحەببەت[6]
مەجنوون بوو که مەشهووری هەموو خاسە و عامە[7]

          بەو حاڵه پەرێشانەوه دووباره "ئیمامی"
         
هاتۆتەوه لات، مەنعی مەکه، پیره‌غولامە[8]

 

قاقڵاوا، ١٣٤٠ی هەتاوی

 

(لاپەڕە ٤٤ و ٤٥ ی چاپی ئەنیسی و ١٩٥ و ١٩٦ ی چاپی جەعفەر)

_________________________________________________

 

عینوانی شیعرەکە لە هەردوو چاپدا وەک یەکە و ساڵی گوترانی لە هەردوو چاپدا بە ١٣٤٠ ی هەتاوی (١٩٦١ ی زایێنی) ڕاگەیێنراوە.

غەزەلێکی غەرامی جوان و بێ خەوشە.

ئاوات لێرە و لە چەند شیعری دیکەشیدا حیسابی خۆی لەغەڵ دڵ یان عەقڵی خۆی جیا کردۆتەوە و وەک دوو کەسایەتی سەربەخۆ و خاوەن بۆچوون و بڕیار باسی لەو بەشانەی وجوودی خۆی کردووە:

من و دڵ عاشقی هەر زەرق و بەرقین به پیریش گوێم نەدایه وەعز و تەڵقین (شیعری من و دڵ، پارچە شیعری ژمارە ١٤٣ ی ئەم زنجیرەیە)

یا:

من دەڵێم شاری دڵم باغ و گوڵستانە، دەچم! / عەقڵ ئەڵێ نا، قەسەبەی شۆڕشی مەستانە، نەچی!                             (ئاوات و عەقڵ، بڕوانە پارچە شیعری ژمارە ٤ ی ئەم زنجیرەیە)

یا من و بسکی و....  زۆر نموونەی دیکەش.

مەحوی غەزەلێکی هەیە کە لەباری کێشەوە وێچووی ئەم غەزەلەیە بەڵام مردفە و کرداری 'حەرامە' ی تێدا بۆتە ڕەدیف:

"حەققا لە ڕەقیب ئەو بەر و دەرکانە حەرامە / لەو دێوە کە ئەم تەختی سولەیمانە حەرامە...."[9]

لە کاتێکدا شیعرەکەی ئاوات ڕەدیفی نییە و سەروای بریتییە لە "-امە-".

من هیچ وێچووییەکم لە باری تەعبیرات و ڤوکابیولەرییەوە لە نێوان ئەو دوو پارچە شیعرەدا نەبینی و لام وا نییە ئاوات بۆ گوتنی غەزەلەکەی، شوێنی کارەکەی مەحوی هەڵگرتبێت.

نەفامە و نەمامە: جیناسی ناتەواویان لێ دروست کراوە.

ڕۆیشتووە: کرداری تێپەڕ نییە و ئاساییتر بوو لە جیاتی ئەو، "چووەتە لای" بهاتایە.

کردەوەکەی ئێستە لە لامە: کام کردەوە؟ ناساندنی کردەوەکانی دڵی شاعیر لە فەردی دواتردا دێت.

نەسرەوتن و ....: شاعیر حەوت سیفەتی جیاواز وەک کردەوەی دڵی خۆی لەم فەردەدا ڕێز دەکات کە هەموویان نەرێ یین واتە لە ژیانی ئاساییدا خراپن، بەڵام کەسی عاشق لە ناو شیعری کلاسیکی هەموو ناوچەکەی ئێمەدا و بە هەر زمانێک باسی لێوە بکرێت، کەم و زۆر هەڵگری ئەو سیفەتانەیە.

خۆ کردنە عەلامە: لە خوێندنەوەی فەردەکەدا، نابێ لەسەر پیتی /دال/ ی 'کردنە' ئیست بگیرێت و پێویستە زیاتر وەک 'کرنە' بخوێنرێتەوە. خۆ بە عەلامە کردن واتە بوون بە نیشانە و جێ ئیشاڕەی خەڵک، کە نیاز لە شێت بوونە.

ئەم فەردە زۆر وێچووی شیعرە ناسراوەکەی مەحوییە کە دەڵێ:

"لەسەرخۆ چوونە، شەیدا بوونە، قوڕپێوانە، گریانە / هەتا مردن، محەببەت ئیشی زۆرە، ڕێزی لێدەگرم"

جێم گرتەوە: جێی کێ؟ لە شیعری کلاسیکی ناوچەدا بە عادەت شاعیر خۆی بە جێگری مەجنوون و فەرهاد و ئەویندارانی جگەرسووتاو و ڕەنج بەخەساری دیکە دادەنێت. ئایا لێرەدە ئاوات دەیەوێ بڵێ جێی کێم گرتۆتەوە؟ من لە شیعرەکەدا نیشانەیەک نابینم ئاماژە بە کەسێک بێت. تەنیا ئەگەر دڵی شاعیر خۆیەتی. ئاوات بە بەردەوامی لەگەڵ دڵیدا لە کێبەرکێ و ڕووبەڕووبوونەوەدایە. دڵی ڕۆیشتووە و "موددێکە لێی ونە" و ئێستا هەر خۆیەتی جێی ئەوی گرتۆتەوە. لای کەم لێرەدا ئەوە عەقڵی شاعیرە کە لەگەڵ دڵیدا شەڕەجەنگیەتی و دوای ڕۆیشتنی ئەو، جێگەی دەگرێتەوە و لەوە بەدواوە هەر تەنیا عاشقی مەمکی شەمامە نابێت و ئەوینی کوڵمی یاریشی دێتە سەر، چونکوو دەبێ هەم بە قسەی خۆی (عەقڵی خۆی) بکات و هەم بە قسەی دڵی! فەردی دواییش درێژەی ئەو کارە قورسەیە کە دەبێ بیکات و جیا لەوەی کوشتەی شمشیری برۆ و تیری کەوان [ی برۆ] بێت کە خۆی (عەقڵی خۆی) دەیەوێت، دەبێ لە جیاتی دڵ ئەوینداری سەری زوڵفی ڕەش و دانە و دامیش بێت کە ئاماژەیە بە خاڵی سەر ڕوو(دانە) و تەپکە (سەری زوڵفی ڕەش).

وادیارە...: ئەوە کێیە هەڵفڕیوە و تەیرێکی نەزانی فریو خواردوو و کاڵ و کرچیشە ئەگەر دڵی شاعیر نەبێت؟. دیارە دڵی شاعیر چاوی بە تەپکەی ڕەشی زوڵفی یار کەوتووە کە لەسەر بەفری ڕووی ڕاخراوە و چەند دەنکە گەنمیش [خاڵی سەر ڕوومەت] ی لەسەرە و لە بەر بێ ئەزموونی و کاڵ و کرچی و تنەگەیشتوویی، لە لای شاعیر هەڵفڕیوە و بە قسەی نەکردووە و ڕۆیشتووە بۆ لای تەپکەکە و لەوێ پێوە بووە!

تازە نییە...: شاعیر دەڵێ هەر لە منداڵی و سەرەتای ژیانەوە عاشقی زولف و خەت وخاڵی یارەکەمم.

دێوانەگی: شێتی؛ فارسییە. ئاوات لێرەدا شێتی و عاشقی وەک یەک داناون و هەردوکیانی خۆش ویستووە.

شەئن: شان، پلە، پایە، مەقام؛ عەرەبییە. هەموو کەس ناتوانێ عاشق و شێت بێت، ئەوە پلەیەکی بەرزە هەموو کەس نایگاتێ.

تەنیا...: شاعیر دەیەوێت بڵێت مەجنوون تەنیا یەک کەس نەبووە و زۆری دیکەش وەک ئەو بوون  وهەن [کە یەکیان دڵی من و من بێت]، بەڵام هەر تەنیا قەیسی عامیرییە کە ناوی دەرکردووە و خاس و عام دەیناسن.

بەو حاڵە پەرێشانەوە...: شیعرەکەی شێخ ڕەزای تالەبانیمان وەبیر دێنێتەوە کە دەڵێ:

"بەو حاڵە پەرێشانەوە باز ئەشهەد و بیللا / شیعرت تەرەب ئەنگیزە 'ڕەزا'، شاعیری چاکی!..."

من بە خوێندەنەوەی ئەم فەردەی کۆتایی غەزەل، هەندێک گومانم تێدا دروست بووە کە کاتێ ئاوات خۆی بە پیرە غوڵام ناو دەبات، بڵێی ڕووی قسەی لە یارە [مەجازی]ییەکەی بێت یان کەسێکی حەقیقی وەک دۆست و برادەرێک، یان خزم و کەس وکارێک یان "مراد" ێکی وەک مامی (حاجی بابەشێخی سەیادەت) یان براگەورەی خۆی (حاجی سەید محەممەدی نوورانی) کە ماوەیەک بووبێت هەواڵی لێ نەپرسیبێت و بەم شیعرە ئیرادەتی خۆی لای ئەو تازە کردبێتەوە؟

دیارە ئەو ئەگەرە زۆر بەهێزیش نەبێت هەر هەیە، بەڵام من لە کۆتاییدا، بە حیسابی ناوەرۆکی شیعرەکە و بە هۆی نەبوونی هیچ زانیارییەکی دیکەوە، لام وایە شیعرەکە غەرامییە و بۆ دڵدارێک، جا مەجازی یان حەقیقی، گوتراوە. بەڵام لەبیرمان نەچێت عاریفان و سۆفییانێکی زۆر هەبوون کە ئەوینداری زاتی خودا یان پێغەمبەری ئیسلام بوون و ئەو ئەوینەیان بە شێوەیەکی لیریک و پڕ لە ڕەمز وڕاز و زاراوەی عاشقانە دەربڕیوە، لە شیعرەکانی ئاواتیشدا ئەو هەڵوێست گرتنانەمان بینیوە. ئایا ڕاستی کامەیانە؟ نازانم و دایدەنێم بۆ خوێنەر کە بەو چاویلکەیە سەیری بکات وا خۆی دەیەوێت. هونەر بە بێ ئەو گرێ وگۆڵە و بە بێ ئەوەی مێشکی خوێنەر بهەژێنێت و پرسیاری لەبەردەم قوت بکاتەوە، هونەرێکی 'متعالی' نییە ودەبێتە کالایەکی بازاڕی کە هەمووکەس دەیناسێ و دەیزانێ و دەیخوێمنێتەوە و لێی تێدەگات بەڵام لە کۆتاییدا هیچ بەو نابەخشێت و هیچیش لە هونەر زیاد ناکات.

بەحری عەرووزیی شیعرەکە:

هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف: مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن


 

[1]  چاپی ئەنیسی و جەعفەر: دانەوو دامە

[2]  چاپی ئەنیسی و جەعفەر: فریوخوردە وو خامە

[3]  چاپی ئەنیسی: نیە

[4]  چاپی ئەنیسی: دێوانەگی یو؛ چاپی جەعفەر: دێوانەگیی و

[5]  چاپی ئەنیسی: لاییق

[6]  چاپی ئەنیسی: مێهر و مەحەببەت

[7]  چاپی جەعفەر: خاسە وو عامە

[8]  چاپی ئەنیسی: مەکە پیرە غوڵامە

[9] دیوانی مەحوی، چاپی مامۆستا مەلا عەبدولکەریم مودەڕڕیس و مامۆستا محەممەدی مەلا کەریم، ل. ٢٧٤

 

www.rojhalat.de / www.bokan.de