دیوانی نوێی شیعره‌کانی سه‌ید کامیل ئیمامی (ئاوات)

نووسین و ئاماده‌کردنی:  ئه‌نوه‌ر سوڵتانی

 شیعری ژمارە ٢١٢

 

چوارینەکان (کۆمەڵایەتی/ سیاسی/ شەخسی)

(٢٢ تا ٢٦)

 

٢٢

بولبول! وەره با پێکەوه بگرین تک‌تک
با هەردوو بسووڕێینەوه بۆ گوڵ لک‌‌لک
تۆ دەگری که خونچه بۆچی بۆت پێ نەکەنی،
من بۆ گەله فرمێسکێ دەڕێژم چک‌چک
[1]

 

٢٣

ئەمشەو وەرەلام گوڵم، جحێڵم کەرەوە[2]

هەرچی خەم و تاڵییە لەبیرم بەرەوە

زانیومە بەشم ئاخری هەر دار و پەتە

لەم خوارەوە جێم نییە، دەڕۆم بۆ سەرەوە[3]

 

٢٤

کەلاوەی مەینەت و دەردم ئەوا ڕووخا بە سەر دڵ‌دا
دڵی مەینەتزەدەم وا کەوتووه جەرگی بە سەر چڵ‌دا
به تەنیا چاو بوو وا بوو چاوەڕێی پرسیاری یاری بوو
[4]
که برژۆڵ ڕێ بدا تا پێی نەچێ یارم به پێکوڵ‌دا

 

٢٥

یاخووا کوێر بم لەمەولا گەر بەخۆشی وەرکەوم![5]

یا بە ڕۆژ ساتێ بە بێ یادی شەوانەت بسرەوم

ڕۆژهەڵات هەڵدێم وەکوو دێوانە چونکا ڕۆژی من

موددەتێکە ون بووە لێم، ئێستە مەمنوونی شەوم! [6]

 

٢٦

ئەی چەرخی زەمانە هاتوچۆت ئەمنی کوشت[7]

بەردەرکی خەڵک، شەرم و شکۆ ئەمنی کوشت

بەو مەینەتی ڕۆژگارە ماوم بە منەت

ئەی مەرگ وەرە کە دووری تۆ ئەمنی کوشت!

 

(بەشێک لە لاپەڕە ٢١١ تا ٢١٧ ی چاپی ئەنیسی و ٣٤٥ و ٣٥١ ی چاپی جەعفەر)

_________________________________________

چوارینەی یەکەم و دووهەم باوەکوو لە شیعری غەرامی دەچن بەڵام بە هەندێک نیشانەدا، شان لە شانی شیعری سیاسی یان کۆمەڵایەتی دەدەن. بۆ نموونە لە کۆتایی شیعری ژمارە ٢٢ (بولبول وەرە...)دا کاتێ دەڵێ من بۆ گەل فرمێسک دەڕێژم، ئیتر بابەتەکە ڕەنگی سیاسی بەخۆیەوە دەگرێت و ئەوەش لەگەڵ کەسایەتی و مێژووی ژیانی شاعیردا یەک دەگرێتەوە. یان لە چوارینەی دواتردا کاتێ دەڵێ بەشم هەر دار وپەتە، بە باشی هەست دەکرێت شیعرێکی سیاسی گوتراوە. ئەوەش کە چارەنووسی شاعیر، وەک زۆر کوردی دیکە، واهەیە هەڵاوەسین و ئیعدام بێت، چوارینەکە دەخاتە خانەی شیعری سیاسییەوە.

سێ چوارینەی دواتر لایەنی شەخسی و تاکەکەسیی شاعیریان تێدا بەهێزە و وا تێدەگەی کە شاعیر باسی خۆیمان بۆ دەکات. دیارە لە چوارینەکانی دیکەی شاعیریشدا، بە تایبەت لە بەشە ئایینی و غەرامییەکان، ئاماژە بە خۆی دەبینرێت بەڵام لەواندا کاتێکە لە خودا یان دڵدارەکەی دەپاڕێتەوە و خۆی دەخاتە بەر بەزەیی ئەوان واتە لەواندا جگە لە خوداپەرستی یان خۆشەویستییەکی ساکار، هەست و نەست و تایبەتمەندییەکی کەسایەتی شاعیرمان بۆ دەرناکەوێت، بەڵام لێرەدا کەم وزۆر سفرەی دڵی شاعیر دەکرێتەوە و ئاوات بە شێوەیەکی نەجیبانە و هێمنانە، خۆیمان پێ دەناسێنێت؛ بەو بۆنەیەوە من بە شیعرێکیان دادەنێم کە  زۆر خسووسی و شەخسین.

بۆ ئەو دەستەبەندی کردنانە، پشتم بە هەستی خۆم و تێگەیشتنم لە شیعرەکە بەستووە، باوەکوو واهەیە هەندێ جار هەڵەشم کردبێت!

تک تک و لک لک و چک چک: جیناسی ناتەواویان پێ دروست کراوە و زۆریش جوان.

لک: لقی دار

جحێڵ: لاو، جەوان. لە فارسیدا "جاهیل" هەیە کە واتای گەنج ولاوی هەیە و جیاوازە لە "جاهل"ی عەرەبی بەواتای نەزان، گەرچی لە کۆتاییدا ڕەنگە ئیهامێک لە وشەکەدا هەبێت کە لاویەتی و نەزانی وەک یەک دابنێت.

لەم خوارەوە جێم نییە...: ئەوە دەربڕینێکی گەلێک جوانە. ئەو تەعبیرە لە ئەدەبی کوردی و فارسیدا هەیە و بە هەندێک کەسایەتی مەزن کە لە سێدارە دەدرێن دەگوترێ ئەو کەسە سەر زەویی ئەم دنیایەی بۆی نزم بوو بۆیە چوو بۆ بەرزایی.

کەلاوە: وێرانە، ماڵە ڕووخاو

مەینەت: بەدبەختی، کوردێنراوی "محنت" ی عەرەبییە.

مەینەت زەدە: مەینەت لێدراو، دەبێ لە "محنت زدە"ی فارسی وەرگیرابێت.

چڵ: لقی دار. کەوتن بە سەر چڵدا بەواتای بریندار بوونە. لقی دار ئەگەر بە لەشی مرۆڤدا بچێت برینداری دەکات و وا هەیە بیکووژێت. لە بەیتی خەج و سیامەنددا سیامەند بە شاخی کەڵەکێوی فڕێدەدرێتە سەر دارەبەنان و هەر بەوەش دەمرێت.

برژۆڵ: برژانگی چاو

پێکوڵ: دڕوو. شاعیر برژۆڵی چاوی خۆی کردۆتە دڕوو و خەمی ئەوە دەخوات ئەگەر یارەکەی لاق بنێتە سەر چاوی، برژۆڵی تیژ لاقی ئازار بدەن. ئەو تەعبیرە بە شێوازی جۆراوجۆر لە ئەدەبی کوردی و فارسیدا بینراوە و تازە نییە بەڵام وشەکان کوردیی ڕەسەنن" پێکوڵ، برژۆڵ.

وەرکەوتن: ڕاکشان بە ئیستراحەت

سرەوتن: داکەوتن، ماندوو حەسانەوە

مەمنوون: منەتبار، بەینەتدار

مەمنوونی شەوم: شەوم پێخۆشە؛ لەبەر هەڵات هەڵاتی ڕۆژانە، ئاواتی داهاتنی شەو دەخوازم.

شکۆ: پایە بەرزی

شەرم: تەریق بوونەوە لە چوونە بەردەرگای خەڵک

بەردەرکی خەڵک: نیازی شاعیر تەنگدەستییە کە کەسانی بەرزە هیممەت مەجبوور بە چوونی بەردەرگای خەڵک دەکات.

ئەی چەرخی زەمانە...: لە پەراوێزی لاپەڕە ٣٤٨ ی چاپی جەعفەردا ئاوا هاتووە:

"شاعیری ئەم شێعرە ناوی «عەلی اشتری» [شاعیری ئێرانی]یە و لە لاپەڕەی ٣٠ی کتێبی 'گنجوارە سهیلی' دا چاومان پێی کەوت:

در خدمت خلق، بندگی ما را کشت   

وندر پی نان دوندگی ما را کــشت

هم محنت روزگار و هم منت خلق    

ای مرگ، بیا کە زندگی ما را کشت!"

 

مامۆستا هەژاریش ئەم شێعرەی وەرگێڕاوەتە سەر کوردی:

 

چەپگەردی گەردوون! گەڕان کوشتمی          

نـــەزان‌پەرستی بۆ نـــان کوشتمی                               

هــــــەر چەوسانەوەی بێ‌حەسانـەوە  

ئەی مردن لە کوێی؟ ژیان کوشتمی!"

تا ئێرە، ڕوونکردنەوەی چاپی جەعفەر بوو، بەڵام من لە باسی ژیانی شاعیرێکی فارسی وێژی ئازەربایجانیدا چاوم بە چوارینەیەکی هاوشێوە کەوتووە کە سید ابولقاسم کوڕی میر یحیی (نباتی)  شاعیری فارسی وێژی ئازەەربایجانی گوتوویەتی. نەباتی لە ساڵی ١١٩١ی کۆچی لە دەوروبەری شاری 'جوڵفا' لەدایک بووە و دوور نییە کوردیش بووبێت. ئەوەش چوارینەکەی ئەوە:

"در درگه خلق بندگی مارا کشت    

از بهر دو نان دوندگی مارا کشت

گه منّت روزگار گه منّت خلق      

ای مرگ، بیا کە زندگی مارا کشت!"

لە ووردبوونەوەدا دەردەکەوێت شیعرەکە لە ئەسڵدا هی نەباتی بێت نەک ئەشتەری؛ یا خود ئەشتەری "اقتدا"ی بە شیعرەکەی نەباتی کردبێت هۆکاری بۆچوونەکەش ئەوەیە ئەشتەری لە ١٣٠١ ی هەتاوی لەدایک بووە واتە ١١٠ ساڵ دوای نەباتی. بەڵام وێچوویی زۆری شیعرەکان پێمان دەڵێ کار لە اقتدا ترازاوە! من تەنانەت پێموایە مامۆستا هەژاریش شیعرەکەی نەباتی بینیبێت و هەر ئەویشی وەرگێڕابنێتە سەر کوردی نەک ئەوەی بە ناوی ئەشتەرییەوە بڵاو بۆتەوە.

بۆ زانیاریی خوێنەر دەبێ بڵێم مهدی سهیلی کە سەرچاوەی شیعرەکەی ئەشتەری بووە، لە کتێبی "اسرار مگو"دا (دەگوتری لە نووسینی ئەو بێت)، شیعرێکی هەجوی فارسیی شێخ ڕەزای تاڵەبانیشی بە ناوی خۆیەوە چاپ کردووە: "تواضع را ز ....  /  کە هرجا خوبروئی دید، برخاست"


 

[1]  چاپی جەعفەر: فرمێسکێ.  لام وایە کاتێ چک چک بۆ فرمێسک دەگوترێ، دەبێ زیاتر لە یەک چکە بێت هەربۆیەش "فرمێسکێ"ی چاپی جەعفەرم پێ باش نەبوو و "فرمێسکی" چاپی ئەنیسیم نووسی.

[2]  چاپی جەعفەر: ئەوشۆ وەرەلام.

[3]  چاپی ئەنیسی: جێم نیە

[4]  چاپی جەعفەر: وا چاوەرڕێی ... چاپی ئەنیسی: وا بو چاوەڕێی...

[5]   چاپی ئەنیسی: یاخودا؛ چاپی جەعفەر: یا خوا

[6]  چاپی ئەنیسی: مەمنونی

[7]  لە هەردوو چاپەکەدا هاتووە: "هاتوچۆ ئەمنی کوشت" بەڵام من لە سەر ئەو باوەڕەم شاعیر  سکاڵا لە هاتوچۆی خۆی ناکات! ئەو لە گوزەری زەمان و سووڕانی چەرخ بەلای چەپدا گلەییەتی و ئاواتی کۆتایی هاتن بەو سووڕی ئەوچەرخە دەکات و لەدرێژەدا ئاوات دەخوازێ مەرگی دوورەدەست لێی نزیک بێتەوە و لەژیان ڕزگاری بکات.

 

www.rojhalat.de / www.bokan.de