عینوانی شیعرەکە لە هەردوو چاپی ئەنیسی و جەعفەردا، وەک یەکە.

شیعرێکی سیاسی- کۆمەڵایەتی تەنزئامێزە. شاعیر گلەیی دەکات و دەپرسێت بۆچی وڵاتەکەی ئەو لەچاو وڵاتانی دیکە وشکارۆ و تەنگ و تاریک و شپرزە و تێکچووە و [خەڵکەکەی] بوونەتە هەتیوی دەرک وبانان و مل کەچی نان؟ ئەو داخ و حەسرەتەی ئاوات بۆ وڵاتەکەی و خەڵکەکەی، هەستێکی ئینسانی و بەرپرسانەیە. نموونە و هاوشێوەی ئەو مخابن گوتنانە لە بەرهەمی زۆرێک لە هونەرمەندان و شاعیرانی کورددا دەدۆزرێتەوە.[1] لەو سەدان نموونەیەی وا دەکرێت لێرەدا بهێنرێتەوە تەنیا با چاو لە بەندێک لە پێنج خشتەکییەکی ١٨ بەشیی مه‌لا حه‌سه‌نی قازیی هه‌ڵه‌بجه‌ (شاهۆ) بکەین. دیارە ئەوە بۆ وێچوویی هەست و بیرە، دەنا هیچ هاوچەشنییەکی لەگەڵ شێعرەکەی ئاوات نییە:

"...کوردیش ئه‌بێ هه‌ر عه‌بد و غوڵامی ئه‌م و ئه‌و بن

بێ‌هۆش و سه‌راسیمه‌ له‌ دووی خه‌ڵکی به‌ ده‌و بن

ڕۆژ نۆکه‌ری ئه‌غیار و شه‌ویش حه‌سحه‌سی شه‌و بن

چاویان له‌م و له‌و بێت، نه‌ ئه‌م بن نه‌ به‌ ئه‌و بن

     بێ‌عیلم و جگه‌ر پاره‌ و مه‌حزوون و خه‌فه‌تبار..."

ئاوات لەعەینی دەربڕینی ئەو حەسرەتە- کە لە ڕاستیدا گازندەیە لە دەست دوژمن و داگیرکەری وڵاتەکەی، گلەیی لە خۆییەکان، واتە لە خەڵکی وڵاتەکەشی دەکات کە بۆچی وا لائوبالی و کەم تەرخەم و بێ خەبەر و بێ ڕا وتەدبیرن و بۆچی گوێ لەیەکتر ناگرن؟

شیعرەکە دووساڵ دوای کۆدیتای ٢٨ ی گەلاوێژی ١٣٣٢ (١٩٥٣) گوتراوە و مۆرکی ئەو سەردەمەی بەسەرەوەیە کە سەردەمی دەسەڵاتی حکوومەت نیزامی تەیمووری بەختیار و کوشت و بڕ و گرتن و ئیعدامی ئازادیخوازان بوو و ساڵێک دواتریش ساواک دامەزرا و جێی ئەوی گرتەوە.

من کەم و زۆر بارودۆخی ئەو ساڵانەم لەبیرە و دەزانم لە ئێراندا وەک دەگوترێت کەڵ بە موویەک بەند بوو و جاسووسێکی زۆر پەروەردەکرابوون و خەڵک لە خۆیان دەترسان و زۆرکەس لە خەڵکی دی دڕدۆنگ بوون. بارودۆخی ناوچەی بۆکان لەو ساڵانە، لەوپەڕی خراپیدا بوو لەبەر ئەوەی سەرباری زۆر و زوڵم و لێدان و گرتنی رژیمی شا، ئاغاکانی بۆکان و دەوروبەریش هەرکەسیان خۆش نەویستایە و بە نەیاری خۆیان بزانیایە بە سەربزێو و توودەییان دادەنا و بە حکوومەتیان دەناساند، یان باب نۆکەری خۆیان دەناردە سەری و بازاڕی گرتن و لێدان و ڕاپۆرت لێدانی ئاغاکان و دەست وپێوەندیان لە خەڵکی شار ودێ لەوپەڕی گەرمیدا بوو و کەس لە خۆی و داهاتووی دڵنیا نەبوو. هەر ئەوەش بووە هۆی بازرەبوونی کەسایەتییە سیاسییە خۆشناوەکان وەک نەمران حاجی قاسم کەریمی، میرزا حەمەڕەئووف حافزەلقورئان، عەبدوڵڵا ئێرانی و عەلی میرەبەگ. ئەم شیعرە ئاوێنەیەکی ڕوونی بارودۆخی سیاسی- کۆمەڵایەتی ئەو ساڵانەی کوردستان و بۆکانە. 

ناوەرۆکی سەرەکیی شیعرەکە سیاسی و کۆمەڵایەتییە، بەڵام دیاردەیەکی دیکەشی تێکەڵاو بووە: تەنزێکی نەرم و بەڕێ وجێ! ئەو تەنزە کەم و زۆر بە بەژنی هەموو فەردەکاندا گەڕاوە.

بۆچی مەگەر وڵاتەکەی من چۆڵایی وڵاتان و دڵی منیش کاسەی غەم تێکردنە!

وەها تێکچوو و تێکەڵ پێکەڵە، چێشتی مجێور لە وڵاتەکەی من باشترە!

چاوەڕێ بوونی "سەد نەفەر" بۆ نان، خۆی لەخۆیدا هەواڵێکی دڵتەزێنە بەڵام کاتێ دەڵێ هەرئەوەندەی ناوی نان بێنی، سەدکەس مل لە حاندت کەچ دەکەن نیازی ئەوەیە بڵێت جا بزانە ئەگەر نانەکەت بەدەستەوە ببینرێت چەند سەدکەست بۆ لارەمل دەبن! ئەو شێوە دەربڕین و ڕاگەیاندنەی بابەتێکی تراژیک بە بەیانی شێوە تەنز، کارێکی هونەرمەندانەیە.

دوو پاڵوویی وشەی 'لاتان' لە میسراعی دووهەمی هەمان فەرددا بەتەنیایی توانیویەتی ئەو ئەرکە ڕاپەڕێنێت و شێوازێکی تەنزئامێز بداتە میسراعەکە: "بۆچی [مەگەر] ئەو وڵاتە چۆڵ و قاقڕە تەنیا جێی بژیوی ڕووت وقووت و لاتانە؟ من لە نووسینەوەی ئەم فەردەدا، لەجیاتی ئەوەی بە شێوەی ئاسایی نیشانەی پرسیار دابنێم، نیشانەی سەرسووڕمانم داناوە، ئەوەش بۆ پیشاندانی ئەو تەنزە شاراوەیەی ناو ڕستەکە و بۆ ئەوەی بە خوێنەر بڵێم ئەوە پرسیارکردنێکی ئاسایی نییە و دووپاڵووە.

"[بۆ کاکە مەگەر]هەر لەمن جوانە؟"ی فەردی چوارەمیش هەمان ئەو دەورە دەبینێت و شاعیر لە درێژەی گازندە و گلەییەکانیدا دەپرسێت بۆچی دەبێ نەگبەت هەر بەشی [وڵاتەکەی] من بێت؟   

دوو /عیبارەتی "ئەو بەقوڕ گیراوە" و "غەیرە ئینسان" دوو کلیلی سەرەکیین بەرەو دەروازەی نیوە داخراوی تەنزی ڕازاوەی سیاسی ناو ئەم فەردە. شاعیر وڵاتەکەی خۆی لەدڵەوە خۆش دەوێت و لەبیری بەختەوەریی گەلەکەیدایە، جا کاتێ سیفەتی 'بەقوڕگیراو' و 'غەیرە ئینسان' بە وڵات و خەڵکە خۆشەویستەکەی دەبەخشێت، خوێنەر بە ڕوونی پەیامە تەنزەکەی لێ وەردەگرێت.

ئەگەر فەردەکانی یەک تا پێنج لە باسی وڵاتی شاعیردا بوون، فەردی شەشەم و حەوتەم (مەقتەع) لە باسی خەڵکەکەیدان. شاعیر گلەییەکی توند بەڵام دڵسۆزانە لە خەڵکەکەی خۆی دەکات و دوای ئەوەی بە چەند سیفەتی لائوبالی و بێ خەبەر دەیاننشواتەوە، دەڵێ بۆ مەگەر ئێرە شاری مەستانە! ئەگەر نییە، بۆچی هیچکام گوێ لە قسەی ئەوی دیکەتان ناگرن؟ ئەو گوێ لە قسەی یەک نەگرتنە دەردێکی کۆنی کوردە و سەدان دڵسۆزی وەک ئاوات بەو خەمەوە چوونەتە ژێر گڵ.

هەندێک وشەی ناو شیعرەکە:

وشکارۆ: چۆڵی قاقڕ و بێ ئاو (هەنبانە بۆرینە) بۆ مەگەر کوردستان چۆڵایی هەموو وڵاتانە؟ ئەو بەراورد کردنەی وڵاتی خۆ لەگەڵ وڵاتانی بەختەوەر و پێشکەوتوو، لە شیعری شاعیرانی بەرپرسی میللەتانی دیکەشدا بەرچاو دەکەوێت. بۆ نموونە، نیمایوشیج، شاعیری ئێرانی، شیعری 'داروک' ی خۆی ئاوا دەست پێدەکات:

"خشک آمد کشتگاه من

در کنار کشت همسایە..."

دیارە کشتگاه- واتە مەزرای نیما، هەمان وڵاتەکەیەتی کە دەڵێ بە تەنیشت مەزرای دراوسێکەمەوە ویشک داگەڕاوە و ئەو وڵاتە دراوسێیەش، دەبێ یەکیەتی سۆڤیەتی جاران بێت کە لە گوندەکەی نیماوە دووریش نەبوو.

غەمدان: پێکهاتەیەکی تازە و جوانە لە غەم+دان، شتێک وەک خوێدان و قەندان؛ "بۆ مەگەر دڵی من زەرفی غەمە و هەردەبێ غەمی تێبکرێت؟"

چێشتی مجێور: هەر دیاردەیەکی تێکەڵ و پێکەڵ کە لە چەند شتی نادیار و ناڕوون پێکهاتبێت و خەسلەتێکی دیاریکراوی نەبێت، بەو چێشتە دەشوبهێنرێت کە مجێور واتە خادمی مزگەوتان لە ڕۆژانی جەژندا دەیبەنەوە ماڵی خۆیان. ئەوەش ئاماژەیە بەو ڕەسمەی کە پیاوی هەموو ماڵێک لە گوندەکانی کوردستان[2] دوای نوێژی جەژنی قوربان و ڕەمەزان لە مزگەوت دەمێننەوە و بە عادەت، کوڕەکانیان مجومعە (سینی) پڕ نان و چێشتیان بۆ دێنن بۆئەوەی لەوێ لەگەڵ پیاوانی دیکەی گوندەکەدا پێکەوە بیخۆن.[3] لە کۆتاییدا، مجێوری مزگەوت دەفرێکی گەورە دێنێت و پاشماوەی خواردنەکانی هەموویانی تێدەکات و دەیباتەوە ماڵی خۆی. جا لەبەر ئەوەی خواردنی ماڵەکان هەمووی یەک چەشن نین و واهەیە برنج و شلە (خۆرشت) و قەیسی و ڕۆن و هێلکە وڕۆن و خورماوڕۆن و... پێکەوە تێکەڵ بکرێن، ئەنجامی ئەو تێکەڵ کردنە شتێکی سەیر وسەمەرەی لێ دەردێت کە کەس نازانێ چییە و لە چی پێک هاتووە و تەنانەت ناوی چییە، بە ناچار ناوی چێشتی مجێوریان لێناو واتە ناوی بێ ناویی!

ئەستۆ، مل

قاقڕ، چۆڵ و بێ ئاو و وشکارۆ

چەرخی گەردوون...: دیارە نیاز لە چەرخی گەردوون ئەگەر گەڕانی هەسارەکان بێت، کە وێدەچێت وابێ، ئەو هەسارانە ڕاناوەستن و لە سەر هەمووکەسێک و شوێنێک خوڵ دەخۆن، لەسەر شاعیریش! بەڵام لێرەدا دەبێ نیازی ئاوات ئەوە بێت بۆچی ئەو خول خواردنە بە خواست و مەیلی من نییە؟ حافزی شیرازی هەمان گلەیی دەکات بەڵام ڕوونتر و هیوادارانەتر:

"دور گردون گر دو روزی بر مراد ما نرفت،

دائما یکسان نماند  چرخ دوران، غم مخور!"

نەگبەت: بێ بەختی و چارەڕەشی؛ وشەکە، نیشانەی باوەڕە بە هێزی دیاریکەری چارەنووسی مرۆڤە.

مەسکەنی...: شاعیر دەڵێ ئەو کەسانەی وا لە بۆچوونی خەڵکی عەوامدا جندۆکە، یان پەری، دەستیان لێ دەوەشێنن واتە لێیان نزیک دەبنەوە و ماڵی خۆیانیان پیشان دەدەن، شێت دەبن؛ وا منیش بەهۆی دیتنی ئەم وڵاتە بەقوڕگیراوە و خەڵکەکەیەوە خەریکم شێت دەبم! شاعیر لە خەڵکی وڵاتەکەش تووڕەیە بۆچی وڵاتەکەیان وا شێواوە و لە ماڵی جندۆکە و غەیرە ئینسانان دەچێت کە هیچکەس گوێ لە هیچکەس ناگرێت و ئەویش لەداخی ئەو بارودۆخە، خەریکە شێت بێت.

لائوبالی: بێ دەربەست و کەم تەرخەم

لاقەید، گوێ نەدەر و بێ دەربەست: شاعیر چوار سیفەتی لەو میسراعەدا هێناوە کە هەرچواریان نەرێ یی و خراپن (لائوبالی و بێ خەبەر، لاقەید و بێ تەدبیر و ڕا)، هەمووشیان لە کۆتاییدا وەک یەکن و لە ڕاستیدا نابێ ببن، بەڵام بەداخەوە[4] لە ناو خەڵکەکەیدا هەن. بە پێچەوانە، یەک سیفەتیش لە میسراعی دووهەمی فەردەکەدا هەیە کە دەبێ لەخەڵکی وڵاتی شاعیردا ببینرێت بەڵام نابینرێت ئەویش تەبایی و لەگەڵ یەک بوون و گوێدانە بۆچوون و ڕای یەکترە، کە دەڵێ نییە و لە ئەنجامدا وڵاتەکە بۆتە شاری مەستان  و بێ دەربەستان و گوێ نەبیستان!

بەحری عەرووزیی شیعرەکە

رمل مثمن محذوف: فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن