دیوانی نوێی شیعره‌کانی سه‌ید کامیل ئیمامی (ئاوات)

نووسین و ئاماده‌کردنی:  ئه‌نوه‌ر سوڵتانی

پارچە شیعری ژمارە ٨٨

لەشکری ئەگریجە

 

 

دەستە دەستە بە سەفن[1] لەشکری ئەگریجە بەڕێز

عیشق و عەقڵم لەگەڵ ئەو دەستە دەکەن جەنگ و گورێز

قەدی ئاڵایە کە هاڵاوەتە ڕوخسار و برۆ

شێر و خورشیدە عەلامەت، چ جوانە، چ بەڕێز

ئەفسەری لەشکری ئەگریجە دوو چاوی جەنگین

هەر دەوەنگێوێ[2] بە تیری موژە، هەردوو خوێنڕێژ

سەنگەری غەمزە دەبەستن لە کەمینگای چاوان

وەکوو ڕاوچین و دەبەن بۆ دڵی زارم پارێز

          خوسرەوی سەڵتەنەتی موڵکی وجوودە عیشقی

          عەقڵەکەم مەرکەبی خۆشرەویەتی، چەشنی شەودێز

                                 (گەردیگلان، ١٣٢٠ ی هەتاوی)

 لاپەڕە ٩٤ ی چاپی جەعفەر و ٩٨ و ٩٩ ی چاپی ئەنیسی.


 

[1] .  هەردوو دەقی ئەنیسی و جەعفەر وەک 'بە سەفی' تۆماریان کردووە. بڕوانە دەقی یادداشتەکان لە خوارەوەتر.

[2] .  لام وا نییە ئەم وشەیە لەشوێنی خۆیدا بێت. بڕوانە دەقی یادداشتەکان لە خوارەوەتر.

 

 

______________________________________  

 

عینوانی دانراوی چاپی جەعفەر، لە دەقی شیعرەکە وەرگیراوە. ئەو عینوانە لە چاپی ئەنیسیدا 'سەنگەری غەمزە'یە کە ئەویش لە فەردی چوارەمی شیعرەکەی وەرگرتووە؛ من لەشکری ئەگریجەم هەڵبژارد لەبەر ئەو ڕاستییەی کە ناوەرۆکی هەر هەموو شیعرەکە سەبارەت بە ئەگریجەیە و ئەو تەعبیری 'لەشکری ئەگریجەیە' دوو جار لە شیعرەکەدا دووپات بۆتەوە.

ژانری شیعرەکە غەرامییەکی بێ خەوشە و لە تەمەنی ٣٤ ساڵیی شاعیردا گوتراوە. شاعیر لێرە بە زولف یان بەشێک لەزولفی یارەکەیدا هەڵدەڵێت کە بە زەبری شانە خوار بۆتەوە و سەر لاجانگی داگرتووە؛ شاعیر ئەو تاقمە قژەی کردۆتە لەشکرێک کە لەگەڵ ئەوین و عەقڵی شاعیردا کەوتۆتە شەڕ.

فەردی یەکەم:

لام وایە تەرکیبی 'بە سەفی' (دەقی ئەنیسی و جەعفەر) لە ڕستەکەدا واتای تەواو ناداتەوە و هەست دەکەم لە بنەڕەتدا 'بە سەفن' بووبێت واتە لەشکری ئەگریجە دەستەدەستە بە سەفن و لەگەڵ عەقڵ و عیشقم شەڕیانە، هەرواشم تۆمار کرد.

گەرچی واهەیە 'بەڕیز بوون' و بە سەف وەستان لە سەر زاری هەندێک خەڵک شێوازی 'بەڕێزبوون' یشی هەبێت، بەڵام بە گشتی، کاتێ قسە لە سەف و ڕیزی لەشکر دەکرێت، دەبێ وەک 'ڕیز' بگوترێت و بخوێنرێتەوە نەک 'ڕێز'. ئەو شێوە خوێندنەوەیە تەکلیفی جەنگ و گوریزی میسراعی دوای خۆیشی ڕوون دەکاتەوە کە هەندێک لەبەر خاتری ئەو و زیاتر بە هۆی سەروای فەردەکانی دوای خۆیەوە (خوێنڕێژ، پارێز و شەودێز)، بۆتە 'جەنگ و گورێز'. کەوابوو دەکرێت شیعرەکە لەبنەڕەتدا بەم شێوەیە بووبێت: دەستە دەستە بە سەفن لەشکری ئەگریجە بەڕیز/ عیشق و عەقڵم لەگەڵ ئەو دەستە دەکەن جەنگ و گوریز. هۆکارێکی دیکەی بۆچوونەکەم ئەوەیە سیفەتی بەڕێز لە فەردی دووهەمیشدا وەک سەروا هاتووە و شاعیرانی کلاسیک وێژ هەمیشە خۆیان لە دووپات کردنەوەی سەروا پاراستووە. 'جەنگ و گوریز' تەرکیبێکی ناو زمانی فارسییە کە بۆ ئەوەی ڕواڵەتێکی کوردی پێبدرێت بە یای معدولەیان نووسیوە: گورێز.

واهەیە بگوترێت بۆچی من ئەو تەرکیبە دەبەمەوە سەر بنەمای فارسی لە کاتێکدا 'گورێز'ی شێوە کوردییەکەش هەر گونجاوە. گەرچی من زیاتر لەگەڵ شێوە کوردییەکەیدام، بەڵام شاعیر خۆی سڵی لەوە نەکردۆتەوە وشە و تەعبیراتی فارسی بخاتە شیعرەکانیەوە و هەربۆیە دەکرێت لێرەشدا ویستبێتی کەڵک لە شێوازە فارسییەکەی وشە وەربگرێت. هەر لەم پارچە شیعرەدا گەلێک وشەی خوازراوەی فارسی و عەرەبی دەبینین، بۆ نموونە، میسراعی  "خوسرەوی سەڵتەنەتی مڵکی وجوودە عیشقی/ عەقڵەکەم مەرکەبی خۆش رۆیەتی چەشنی شەودێز" کە هیچکام لە وشەکانی پێکهاتەی فەردەکە جگە لە وشەی 'چەشنی' کوردی نین و تەنانەت لە جیاتی سیفەتی 'خوش ڕەو' ی بە کوردیکراویش 'خۆش ڕۆ' ی هێناوە کە لە 'خوشرو' ی فارسی نزیکە.

فەردی دووهەم:

قەدی یار لێرەدا بە ئاڵایەک شوبهێنراوە کە لە دەوری دەموچاو و برۆی هاڵاوە. دیارە دەبێ قەد وباڵای یار وەک داری ئاڵاکە بێت و ئەوەش وا لە ڕوخساری یار ئاڵاوە، کووتاڵەکەی بێت. شاعیر بە هێنانی ناوی  'ئاڵا' و کرداری 'هاڵا'، جیناسێکی ناقیسی دروست کردووە.  شێر وخورشید ئاماژەیە بە شێر و هەتاوی سەر ئاڵای ئێرانی پێش ساسڵی ١٩٧٩، کە ئەوەندەی بزانم لە سەردەمی ڕەزاشای پەهلەویدا لە سەر ئاڵاکە دانرا بەڵام وایان دیعایە بۆ دەکرد کە نیشانەیەکی گەلێک کۆنی مێژووی وڵاتەکە بێت.[1]

ئەوەش وا ئاوات ئەو شێر و خورشیدەی پێ جوان و بەڕێز بووبێت جێگەی لێکۆڵینەوەیە. شاعیر، دوو ساڵ دوای گوتنی ئەم شیعرە، بۆتە ئەندامی کۆمەڵەی ژێکاف و پاشانیش بۆتە یەک لە بەرپرسانی حزبی دیموکراتی کوردستان و بەشوێنیدا گیراوە و کەوتۆتە زیندانی دەوڵەتی شاهەنشاهییەوە. کەوابوو بۆچی دەبێ ڕێزی لەو نیشانەیە گرتبێت؟ بە بۆچوونی من، وەڵامی پرسیارەکە دەبێ لە مانگی گوترانی شیعرەکەدا بدۆزرێتەوە.

دیارە شیعرەکە لە ساڵی ١٣٢٠ واتە ١٩٤١ دا گوتراوە کە ساڵی سەرهەڵدانی شەڕی دووهەمی جیهانی و گۆڕانکاریی گەورەی سیاسی لە ئێران بووە. بەڵام بە داخەوە ڕۆژ و مانگی گوترانی دیاری نەکراوە. من دڵنیام دەبێ شیعرەکە پێش مانگی شەهریوەر (سێپتەمبر) گوترابێت، کە هێزی هاوپەیمانان هاتنە ناو ئێرانەوە و "بە دوو پەڕ ئاگاهی لەشکری شاهەنشاهییان بڵاوە پێکرد!"[2] دوابەدوای ئەو هاتنەی هێزەکان و لەسەرکار لابردنی ڕەزاشای پەهلەوی، گۆڕانێکی زۆر بەسەر بارودۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی خەڵک لە کوردستانیشدا هات و بیری کوردایەتی گەشەیەکی زۆری کرد.

بە بۆچوونی من  شیعرەکە پێش نۆهەمی مانگی شەهریوەر (یەکەمی سێپتەمبر) گوتراوە و هی مانگەکانی پێش ئەو و سەردەمی دیکتاتۆریەتی ڕەزاشایە، دەنا دوای لاچوونی سێبەری قورسی ڕەزاشا لە سەر خەڵک و ئەو نیمچە ئازادییەی وا دوای ئەو بۆ خەڵک دەستەبەر بوو و بەشوێنیدا کۆماری کوردستان دامەزرا، ئیمامی پەسنی شێر وخورشیدی سەر ئاڵای ئێرانی نەدەدا.

فەردی سێهەم:

شاعیر لە درێژەی باسی لەشکری ئەگریجە و قەد و ڕوخسار و برۆی دڵدارەکەیدا دەڵی دوو چاویشی ئەفسەری لەشکری ئەگریجەکانن؛ تا ئێرە گرفتێک لە خوێندنەوە و تێگەیشتنی فەردەکەدا نییە بەڵام میسراعی دووهەممان وا سووک و سانا بۆ جێ بەجێ نابێت! تەعبیری 'هەردەوئەنگێوێ' لە شیعرەکەدا چییە و چ واتایەکی هەیە؟ ئەگەر وشەکە بە شێوەزاری مەهابادی بخوێنرێتەوە دەبێتە 'هەر دەتانئەنگێوێ' واتە بێت و نەبێت هەر دەتانپێکێت. باشە، با ئەوە بخەینە ناو وشەکانی دیکەی ئەو فەردەوە و بزانین چ واتایاک دەبەخشێت؟ بۆچی تیری موژە ئێمە دەپێکێت؟ خۆ ئەوە شاعیرە وا گیرۆدەی تیری موژەی یارەکەیەتی کەوابوو ئەو تیرە چیداوە بەسەر ئێمەی خوێنەری شیعرەکەوە!

بەکورتی، باوەکوو هەردوو دیوانەکە بە شێوەی 'هەردەوئەنگێوێ' یان تۆمار کردووە، من دڵنیام دەبێ هەڵە بێت و ئەوەی بۆچوونەکەم قایمتر دەکات وشەی 'دوو' ە، کە لە میسراعی یەکەم و دووهەمدا دووجار هاتووە و شاعیر دەڵێ دوو چاوی جەنگیی یارەکەم هەردوکیان خوێن ڕێژن، کەوابوو 'هەردەو' ی پێش تیری موژەش هەڵەیە و وەک ئەوانی دیکە دەبێ 'هەردوو' بێت!

ئێستا با بزانین ئەگەر بۆچوونەکەمان ڕاست بوو دەبێ میسراعەکە چۆن بخوێنینەوە. من لام وایە شاعیر میسراعەکەی دەبێ بە یەکێک لەم دوو شێوەیە نووسیبێت:

هەردوو، ئەنگێوی بە تیری موژە، هەردوو خوێن ڕێژ

یا:

هەردوو ئەنگێو بەتیری موژە، هەردوو خوێن ڕێژ (بە سووکە وچانێک دوای 'ئەنگێو' ەوە)

فەردی چوارەم:

ئەم فەردە درێژەی فەردی پێش خۆیەتی و لە باسی کارکردی چاوی دڵداری شاعیردایە کە دەڵێ دووچاوی جەنگیی دڵدارەکەم لە بۆسەدان و سەنگەری غەمزە دەبەستن - ڕاست وەک ڕاوچیش، پارێز دەبەنە سەر دڵی لاوازی من.

'سەنگەری غەمزە بەستن' تەرکیبێکی ڕازاوەیە.

کەمینگا واتە شوێنی کەمین و بۆسە نانەوە.

پارێز بردن، وەک کردار، هێرش بردنە بەڵام 'پارێز' وەک ناو، واتای بۆسەشی هەیە (هەنبانە بۆرینە).

فەردی پێنجەم:

خوسرەو دوو واتای دوور و نزیکی هەیە. واتای گشتیی خوسرە، پادشایە و شاعیر دەڵێ عیشقی ئەو واتە دڵدارەکەم شای سەڵتەنەتی مڵکێکە کە وجوودی من بێت. بەڵام بەهۆی ئەوەی لە میسراعی دووهەمدا ناوی 'شەودێز' هاتووە کە ئەسپی خوسرەو پەروێز، شای ساسانییە،[3] واتای نزیکتری دەبێتە خوسرەوی پەروێز.

مەرکەب، وڵاخی سواری، ئەسپ و ماین[4]

خۆشڕۆ، واهەیە 'خۆشڕە'یش بێت. لە هەردوو شێوازدا بە واتای مەرکەبێکی توندڕەو و خۆش ئاژۆیە.

واتە عیشقی ئەو، شای موڵکی وجوودی منە و وەک چۆن خوسرەوی پەروێز سواری شەودێز دەبوو، ئەویش سواری عەقڵی تیژڕەوی من بووە [و بەو مڵکەدا دەیگێڕێت].

 

بەحری عەرووزیی شیعرەکە

رمل مثمن مخبون محذوف: فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن

 


 

[1]   مەلاکان دوای ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٧٩ ی ئێران، شێرەپەڕۆیان نەهێشت و بەری هەتاویشیان گرت بۆ ئەوەی عەلامەتی سەر ئاڵای سیکەکانی هیندستان بکەن بە ئاڵڵای خۆیان!

[2] . لە شیعری مامۆستا هەژار وەرگیراوە.

[3] لە ساڵانی نێوان ٥٩٠ تا ٦٢٨ ی زایێنیدا حکوومەتی ئێرانی کردووە.

[4] . واهەیە گوێدرێژیش بێت، کە پێی دەگوترێت مرکب الصلحا!

 

www.rojhalat.de / www.bokan.de