سوود و زیانی جگره‌کێشان؟!
دوکتور كامران ئه‌مین ئاوه
|
|
|
ئایا ئه‌و که‌سانه‌ی که به ڕاستی به ئه‌وینی ژیان و ساخ و سه‌ڵامه‌تی خۆیان و ماڵ و خێزانیانه‌وه ,ساڵه های ساڵه جگه‌ره ده کێشن , ده‌زانن که چ کارێکی گه‌وره و به نرخیان به جێگه‌یاندووه ؟!
ئایا تا ئێستا سه ره‌ڕای ئه‌و هه‌موو پروپاگه‌نده لاوازانه‌ی که بۆ وه‌لانانی جگه‌ره کراون , ده زانن ئه‌گه‌ر جگه‌ره ولانێن یا که متری بکێشن , چ زیانێکی پڕمه ترسی و مالوێرانکه‌ری به‌دواوه‌یه؟!
وه‌رن ته نیا بۆ ساتێک بیر له‌و مه‌سه‌له بکه‌ینه‌وه که بۆ وێنه ته نیا له ئه‌مریکادا که زیاتر له 30 له سه دی خه‌ڵکه‌که‌ی جگه‌ره ده‌کیشن و هه‌ر روژ سێ تا پینج دۆلاری بو خه‌رج ده‌که‌ن , له پڕ ئه‌و دڵه ناسکه‌یان به حالی خۆیان و ده وروبه‌ره‌که‌یان بسووتێ و بیانه‌وه‌ێ جگه‌ره‌وه لانین یا که‌می که‌نه‌وه , و ئه‌و کاره جیگاکانی تری دونیاش بته‌نێته‌وه, چ ده‌قه‌ومی؟ ئایا ئه و کاره نابێته هۆی که‌م بوونه‌وه‌ی به میلیارد دولار قازانجی ئه‌و کۆمپانیانه‌ی که جگه‌ره ده‌فرۆشن؟ و یا بێکار بوونی هه‌زاران کرێکار, که‌م بوونه‌وه‌ی داهاتی ده‌ۆله‌ت له ماڵیاتی فرۆشی جگه‌ره , که‌م بوونه‌وه‌ی کڕین و فروشتنی تووتن و ماڵ وێران بوونی تووتنکاران و هه‌روه‌ها که‌م بوونه‌وه‌ی داهاتی شرکه‌ته ته‌بلیغاتیه‌کان؟ له لایه‌کی تره‌وه ئه‌گه‌ر یه‌کێک جگه‌ره نه کێشی و تووشی نه‌خۆشی جۆراوجۆر نه‌بێ , ئه‌و هه‌موو مه‌ته‌بی دوکتور و مێزی عه‌مه‌لیات و ته‌ختی خه‌سته‌خانانه چی لێدێت ؟ له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌ش , ئه‌گه‌ر جگه‌ره کێشان خراپه , که وابوو ئه‌و هه‌مو تبلیغاته بۆ جگه‌ره به تایبه‌ت له وڵاتانێک وه‌کو ئالمان , به‌و تابلۆ ره نگاوره‌نگانه و به‌وێنه‌ی ژنانی جوان و پیاوانی وه‌رزشکار و به‌خۆوه یا کاوبۆی جگه‌ره له‌سه‌ر لێو , که له ژێریان گاڵته‌جاڕی وه‌زارتی له شساخی نوسراوه که « جگه‌ره له‌شساخی ده‌خاته مه‌ترسیه‌وه » , بۆ چییه ؟
به‌م شێوه ده‌بینین که جگه‌ره‌کێشان چ خزمه‌تێکی گه‌وره به بووجه‌ی ده‌وڵه‌ت , داهاتی کۆمپانیاکانی جگه‌ره فرۆشتن ,ئاژانسه ته‌بلیغاتیه‌کان , خه‌باتی دژی بێکاری کڕیکارانی کۆمپانیای به‌رهم هێنه‌ری جگه‌ره و تووتنکاره‌کان , پڕبوونی ته‌ختی خسته‌خانه‌کان و مه‌ته‌بی دوکتوره‌کان و ته‌نانه‌ت کاری گۆرهه‌ڵکه‌نه‌کان , ده‌کا ! ئێستا که بڕیک له سه‌ر نه‌خشی پۆزیتیوی جگه‌ره‌کێشان دواین , خراپ نییه که مێکێش باسی زیانه‌کانی جگه‌ره‌کێشان بکه‌ین , ئه‌گه‌ر چی زۆریش گرینک نین !
بۆ چی نابێ جگه‌ره بکێشرێ ؟
ئه‌مڕو جگه‌ره‌کێشان گرینکترین هۆکاری نه‌خوشی شێرپه‌نجه ( سه ڕه تان ) ,زیاد بوونی راده ی مه‌رگ و گرفتێگی گه‌وره‌ی کۆمه‌ڵایه‌تیه که نه ته‌نیا سلامه‌تی جگه‌ره کێشه‌کان به‌ڵکو که‌سانی جگه‌ره‌نه کێشش ده خاته مه‌ترسیه‌وه .
زه‌ڕڕه‌کانی دووکه‌ڵی جگه‌ره هێنده وردن ( به قوتری 3/. میکرومیتر) که به ڕاحه‌تی هه‌ڵده‌مژرێن و له هه‌موو به‌رگریه دِفاعیه‌کانی ڕێگای هه‌ناسه‌کێشان تێده‌په‌رن و ده‌گه‌نه کیسه هه‌واییه‌کانی ناو سیپه‌لک .به‌م شێوه , دووکه‌لی جگه‌ره , به راحه‌تی دێته ناو سیپه‌لکی نه ته‌نیا جگه‌ره‌کێشانه‌وه , به‌ڵکو ئه‌وانه‌ی که جگه‌ره‌ش ناکێشن و کارتێکه‌ری خراپ ده‌کاته سه‌ر سڵامه‌تی مرۆڤ .
« ئه ندازیارنی ئاژانسی پاراستنی سروشت و ژینگه » پِشانیانداوه‌که ته‌نانه‌ت به که‌ڵک وه‌رگرتن له باشترین ئامڕازه‌کانی پاڵاوتنی هه‌وا , ئیمکانی نه‌خۆشی شێرپه‌نجه له‌و که‌سانه‌دا که جگه‌ره‌ناکێشن , به‌ڵام له گه‌ڵ جگه‌ره‌کێش ده‌ژین , که‌م نابێته‌وه . هه‌ر بۆیه‌ش جیاکردنه‌وه‌ی جگه‌ره‌کێش له و که‌سانه ی که جگه‌ره‌ناکێشن ,له کاتی جگه‌ره‌کێشاندا ,پێویسته .چون زیانه‌کانی جگه‌ره, ژیان و کاری نزیک به 70 له سه‌دی خه‌لکی جگه‌ره‌نه کێش ده‌خاته مه‌ترسیه‌وه.
جگه ره‌کێشان هۆی سه ره‌کی زورێک له نه خۆشێه‌کانی شێرپه‌نجه و به‌رزبوونه‌وه‌ی راده‌ی مردنه.
به پێی لێکدانه‌وه‌ی ناوه‌ندی «کۆنتڕوڵ و به‌رگری له نه‌خوشیه‌کان » ته‌نیا له وڵاته یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ساڵانه 420 هه‌زار که‌س به هۆی جگه‌ره‌کێشانه‌وه ده‌مرن. زانیاریه دیموگڕافیه‌کان پیشانیانداوه که ئیحتمالی مردنی جگه‌ره‌کیشه‌کان پێش عومری 70 ساڵی 9 تا 10 جار زیاتره له‌و که‌سانه‌ی که جگه‌ره ناکێشن. به پێی به راوردی R.Peto له 50 ساڵی داهاتوودا , جگه‌ره ده‌بێته هۆی مردنی 450 میلیۆن که‌س له جیهاندا .که‌م کردنه‌وه‌ی جگه‌ره ده‌توانێ تا 50 له سه دی مردنه‌کانی پێش واده‌ی 20 تا 30 میلیۆن که‌س له یه‌که‌م چاره‌کی ئه‌م سه‌ده‌یه و 150 میلیۆن که‌س له چاره‌کی دووهه‌می سه‌ده‌ی داهاتودا ,پێشگیری بکا.
ڕاده‌ی مردنی ساڵانه به هۆی جگه‌ره کێشانه‌وه 4 جار زیاتره له سه‌رجه‌می مردن به هۆی ته‌سادوف و 12 جار زیاترله مردن به هۆی نه‌خۆشیه‌کانی « نه‌قسی ئیمه‌نی» و زیاتر له ته‌واوی تیاچوونه‌کان به هۆی شه‌ڕی نیزامی ئه مریکاوه له ته‌واوی سه‌ده‌ی رابردودا بووه.
ئه مرو شێرپه‌نجه‌ی سیپه‌لک , سه‌ره‌کی ترین هۆیمردنه که هه‌م له ژنان و هه‌م له پیاواندا ده‌بیندری. راده‌ی ئه‌م نه‌خوشیه له ژناندا به هۆی گۆڕانی عاده‌ت له جگه‌ره‌کێشاندا , به توندی ده‌چیته سه‌ر. بۆ وێنه له 87 وڵاتدا که ژنان جگه‌ره ده‌کێشن , ژنانی دانمارکی رکۆردیان به ده‌سته‌وه و راده‌ی ژیانی ماوه‌یان (life expectancy ) له چاو وڵاتانی تری ئوروپا زۆر له خواره‌وه‌یه.زۆربه‌ی ژنانی دانمارکی به هۆی شێرپه‌نجه‌ی سیپه‌لک و نه‌خۆشیه‌کانی گیرانی سیپه‌لکه‌وه ده‌مرن.
ئه و لێکۆلێنه‌وه به‌ربڵاو و سرنجراکێشانه‌ی که به تایبه‌ت له ئه‌مریکا ( کۆمه‌ڵی ئه‌مریکایی شێرپه‌نجه و هیرایاما) و سوێد له‌و باره‌وه کراون ) هه‌موبه‌و ئاکامه گه‌یشتوون که له وڵاتانێکدا که زۆربه‌ی خه‌لکه‌که‌ی هه‌میشه جگه‌ره ده‌کێشن, شێرپه‌نجه‌ی سیپه‌لک 10 تا 15 جار زیاتره له‌و جێیانه‌ی که جگه‌ره کێشی نییه, و ئه‌و ئاماره له ناو خودی جگه‌ره کێشاندا تا 40 جار زیاتره له‌و که‌سانه‌ی که به حه‌یاتیان جگه‌ره‌یان نه‌کێشاوه.
له بریتانیا هۆی 90 له سه‌دی شێرپه‌نجه‌ی سیپه‌لک,جگه‌ره‌کێشانه.له ساڵی 1998 نزیکه‌ی178000 شێرپه‌نجه‌ی سیپه‌لک له وڵاته‌یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکادا به‌رآورد کراوه.ئه‌م نه‌خوشێه هۆی 32 له سه‌دی مردنی پیاوان و 25 له سه‌دی مردنی ژنان بووه . جگه‌ره کێشان هۆی سه‌ره‌کی شێرپه‌نجه‌ی سیپه‌لک له پیاوان و ژنانی ئه‌مریکاییدایه.
زۆربه‌ی مردنه‌کانی به هۆی جگه‌ره‌وه له نه‌خوشه‌کانی دڵدا ده‌بیندره‌ی.لێکۆڵینه‌وه‌کانی Framingham پیشانیداوه که ڕاده‌ی نه‌خۆشیه‌کانی دڵ له جگه‌ره‌کێشاندا 65 له سه‌د و له جگه‌ره‌نه‌کێشاندا 23 له سه‌ده. له‌و که‌سانه‌ی که نه‌خۆشی که‌م خوێنی دڵیان هه‌یه , جگه‌ره‌کێشان ریسکێکی گه‌وره‌یه , چون به‌هۆی ئاکامه‌کانی ناله‌باری جگه‌ره‌کێشانه‌وه له سه‌ر ڕاده‌ی خوێنی ده‌ماره‌کانی دڵه‌وه , گه‌یاندنی ئوکسیژن به ماسووله‌کانی دڵ و ریسکی ده‌ڵه‌مه بوونی خوێن ,ڕاده‌یمردن زۆر له سه‌ره‌وه‌یه. له جگه‌ره‌کێشه‌کاندا,میزانی نه‌خوشیه‌کانیدڵ 60 جار زیاتره له له‌و که‌سانه‌ی که جگه‌ره ناکێشن.جگه‌ره به هۆی بردنه سه‌ره‌وه‌ی ڕاده‌ی « کاربۆن مۆنۆکسیدی » خوێن و زیان به ده‌ماره‌کانی دڵ , ئیحتمالی گیرانی ئه‌و ده‌مارانه به هۆی ده‌له‌مه‌ی خوێنه‌وه ده‌به‌نه سه‌ر.
نیکۆتین و کاربۆن مۆنۆکسید ده‌بنه هۆی چوونه سه‌ره‌وه‌ی کوتانی دڵ و فشاری خوێن و هه‌روه‌ها که‌م گه‌یشتنی ئوکسیژن به ماسووله‌کانی دڵ و زیان به ده‌ماره‌کان (ئیندۆتێلیۆم ). هه‌روه‌ها چون کاربۆن مۆنۆکسید په‌رینه‌وه‌ی چه‌وری بۆ ناو ده‌ماره‌کان زیاد ده‌کا , ڕاده‌ی چه‌وری (لیپید) له خوێندا ده‌چێته سه‌ری.
پێوه‌ندی نێوان جگه‌ره‌کێشان و شێرپه‌نجه‌ی ناوده‌م , قوڕگ و مل ,سه‌لماوه .هۆی سه‌ره‌کی شێرپه‌نجه‌ی لێو,ژه‌رێکه که له توتندا هه‌یه. شێرپه‌نجه‌ی گه‌رو , زمان ,مل و قوڕگه پێوه‌ندی نزیکیان له گه‌ل به‌کارهینانی تووتن و ئه‌لکوله‌وه هه‌یه . ئه‌لکول و تووتن ئه‌سه‌ری یه‌کتر به هیزتر ده‌که‌ن,به شێوه‌یه‌ک که له نه‌بوونی هه‌ر کام له‌وانه ریسکی نه‌خۆشی شێرپه‌نجه سێ له سه‌ر چوار که‌مده‌کا.
ده‌بی ئه‌وه‌ش بزانین که له بریتانیا هۆی 80 تا 90 له سه‌دیشێرپه‌نجه‌ی ده‌م و قوڕگ ,جگه‌ره‌کێشانه . شێرپه‌نجه‌ی لۆزالمیعده له جگه‌ره‌کێشاندا 2 تا 3 جار زیاتره له‌و که‌سانه‌ی که قه‌ت جگه‌ره‌یان نه‌کێشاوه.زانیاریه « ئیپیدیمیۆلوژیک » ه‌کان ده‌ریانخستووه که له نێوان برین و هه‌لماسینی میعده (گه‌ده) و ئیسناعه‌شه‌ر و جگه‌ره‌کێشاندا پێوه‌ندی نزیک هه‌یه. جگه‌ره ده‌وره‌ی چاکبونه‌وه‌ی ئه‌و برینانه درێژتر و هه‌لدانه‌وه‌یان کورتتر ده‌کاته‌وه.هه‌روه‌هاجگه‌ره یه‌کێک له ریسکه‌کانی شێرپه‌نجه‌ی میزڵدانه. مادده‌کانی ناو دووکه‌لی جگه‌ره به رێگای خوێندا ده‌چنه ناو میز و له‌وێوه ده‌گه‌نه میزڵدان. له بریتانیا و باکووری ئه‌مریکا جگه‌ره هۆی نیوه‌ی شێرپه‌نجه‌کانی میزڵدانه.
جگه‌ره‌کێشان بۆ ژنی دووگیان (سکپر)ده‌بیته هۆی گه‌وره نه‌بوونی منداله‌که له سکیدا و زانی زووتر له کاتی خۆی , پچرانی هاوه‌ڵ و مردنی مناڵه‌که,به‌رفرێدان و که‌مبوونی وه‌زنی مناڵ پاش له دایکبوونی.ریسکی له ناکاو مردنی مناڵ دوای له دایکبوون یا نه‌خوشیه‌کانی سیپه‌لک له‌و ژنانه‌یدا که جگه‌ره‌کێش بوون زۆر له سه‌ره‌وه‌یه . له‌و ڵێکۆڵینه‌وانه‌ی که له Ontario کراون, دوو ده‌سته له ژنان خرانه به‌ر ڵێکۆڵینه‌وه , ده‌سته‌ی یه‌که‌م ئه‌وانه‌ی که ڕوژانه که‌متر له پاکه‌تێک جگه‌ره ده‌کێشن و ده‌سته‌ی دووهه‌م ئه‌وانه‌ی که زۆرتر له پاکه‌تێک ده‌کێشن. مردنی مناڵ له سکی دایکدا له ناو ده‌سته‌ی یه‌که‌مدا 20 له سه‌د و له ناو ده‌سته‌ی دووهه‌مدا 35 له سه‌د بووه.
هه‌روه‌ها له ڵێکۆڵینه‌وه‌کاندا ده‌رکه‌وتووه که ریسکی نه‌خۆشی Meningoccal ( چه‌شنێک مێکرۆب که به تایبه‌تی ده‌بیته هۆی هه‌لماسینی په‌رده‌کانی مێشک) له‌و منداڵانه‌یداکه باوک و دایکیان جگه‌ره‌کێشن8 جارزیاتره له‌و مناڵانه‌ی که دایک و باوکیان جگه‌ره ناکێشن.
ئایا به له به‌ر چاو گرتنی ئه‌و هه‌موو راستی و فاکتانه ده‌کری و ده‌بێ درێژه به جگه‌ره‌کێشان بدره‌ی؟
سه‌رچاوه‌کان :
- Obstetrics and Gynecology
Tamaral. 1998
- Cigar Smoking and Death from coronary Heart Disease in a Prospective Study of US Men.
ARSHINERN MED / VOL 159, NOV8, 1999
- Effect of Smoking Cessation on Mortality After Myocardial Infarction.
ARCHINTERN MED/VOL160, APR 10,2000
-Increased mortality among Danish women: population based register study. BMJ volume 32 ,5 Aug.2000
- Smoking in parents increases Meningococcal disease risk .BMJ vol.321 5 Aug.2000
- Effectiveness of interventions to help people stop smoking : findings from the Cochran Library. BMJ Vol. 321 , 5 Aug 2000
- The Washington Manual 1995 .
- Medicine . Allen R. Myers , 1997
- فیزیۆلۆژی پزیشكی گایتۆن ،وه‌رگێر: مه‌حه‌مه‌د حه‌سه‌نی ئامری و … ، 1372
- ده‌رسنامه ی پزیشكی ئآكسفورد 1 . ته‌رجومه یفارسی . 1368
- جه‌ڕاحی شواتز ، به رگی 4 ، ته‌رجومه ی فارسی 1373 .
- ده‌رسنامه‌ی پزیشكی ئآكسفۆرد 2 .نه‌خوشیه کانی دڵ و ده‌مار.ته‌رجومه‌ی فارسی 1369.
- نه‌خوشیه‌کانی داخڵه ORDER 1 . دوكتور حجت الله اكبرزاده پاشا 1378 .
- نه‌خۆشیه‌کانی داخڵه سیسیل ، ته‌رجومه‌ی فارسی 1369 .
- نه‌خۆشیه‌کانی میعده و ڕیخۆڵه .پروفسور گونچاریك ( مه‌تنی ڕوسی ) مینسك 1994