نادر فه‌تحی بۆکانی (شوانه‌)   


نادر فه‌تحی(شوانه‌) له‌ ساڵی ١٣٣٦ ی هه‌تاوی واته ١٩٥٧ی زایینی له‌ شاری بۆکان له‌ دایک بووه. خوێندنی سه‌ره‌تایی تا وه‌رگرتنی دیپڵۆم هه‌ر له‌شاری بۆکان بووه‌ و فوقی دیپڵۆمی بواری وه‌رزشی له‌ شاری ورمێ وه‌رگرتوه‌. له‌ راپه‌ڕینی خه‌ڵکه‌کانی ئێران به‌ دژی دیکتاتۆره‌کانی حاکم چالاکی بووه‌ و هه‌ر به‌و بۆنه‌یه‌وه‌ دوور‌‌ له‌ کوردستان و له‌ هه‌نده‌ران ده‌ژی. له‌ ساڵی ١٩٨٦ی زایینیه‌وه‌ له‌ وڵاتی ئاڵمان ژیان به‌سه‌ر ده‌با و له‌وێ له‌ بواری ئلکترۆنیک و دواییش کامپیوتر درێژه‌ی به‌ خوێندن داوه‌. له‌ په‌نا کارکردن بۆ هه‌ڵسوڕاندنی ژیان، نووسین و وه‌رگێری و دروستکردنی سایتی ئینترنێت، کاتی ئه‌ویان  پڕ کردۆته‌وه‌.

نووسراوكانی كاك "نادر فەتحی (شوانە)" لەسەر ماڵپەڕی ڕۆژهەڵات - بۆكان

ئەنوەر سوڵتانی

 

   كاك نادر خزمەتكارێكی بێ دیعایەی میللەتەكەیەتی. من ئەوە بە گوێرەی ئەزموونی كاركردنی ڕاستەوخۆ لەگەڵیدا دەڵێم و هیچ زیادەڕۆییەك نابێت ئەگەر ئەوەی لێ زیاد بكەم كە خەڵكێكی كەمم بینیوە وا پڕ بە دڵ خەریكی كار و خەبات لە پێناو بەختەوەریی گەل و نیشتمانەكەمان بن، بێ ئەوەی ئارەزووی ناودەركردن و "بە مامۆستابوون" بكەن!  ئەوەی نادر لە ماوەی دە پازدەساڵی ڕابردوودا كردوویەتی ئەگەر خەڵكانی دیكە بیانكردایە ئێستا دەیان جار بانگ كرابوونە سمینار و كۆڕ و كۆبوونەوە و سەر شاشەی تەلەفیزیۆنەكان، بەڵام ئەو بە بێ چاوەڕوانی لە كەس و بێ ئەوەی بیەوێت ناودەربكات، كار و خزمەتی خۆی درێژە پێداوە و هەتا ئەمڕۆش هەر لەو ڕێگا پیرۆزە لاینەداوە.

   كاك نادر وەرگێڕ، نووسەر و بەڕێوەبەری ماڵپەڕێكی پێشكەوتنخواز وەك "ڕؤژهەڵات-بۆكان"ە و ئەركی بەڕێوەبردنی سایتەكە خستوویەتە پەیوەندی بەردەوام لەگەڵ ژمارەیەكی زۆر لە نووسەران و خوێنەرانەوە. سەرەڕای كاروباری ژیانی ڕۆژانە و بەڕێوە بردنی ماڵپەڕەكەش، خەریكی نووسین و وەرگێڕانی چەندەها بابەتی زانستیییە - بوارێك كە كەمتر كەسی دیكە خۆی پێوە ماندوو دەكەن. ئەو بە باوەڕێكی پتەوەوە دژ بە خوڕافات و دیاردە دواكەوتووەكانی كۆمەڵگا وەستاوە و ئەوەی نووسیویە و لە ئاڵمانییەوە وەریگێڕاوەتە سەر كوردی، هەمووی ڕوونكەرەوەی زەین و چرای ڕێگای ژیانی سەربەست و كۆمەڵگای رەها لە خوڕافە و نەریتی داڕزیوی كوردەوارییە.

بۆ ناسینی زیاتری ئەو كەسایەتییە هەڵكەوتووەی كۆمەڵگاكەمان، با سەرەتا سەیری لیستەی نووسراوە و وەرگێڕاوەكانی بكەین كە لە سەر ماڵپەڕی ڕۆژهەلات بڵاو بوونەتەوە:

چاوخشاندنێك بە لیستەكەدا هەندێك ڕاستیمان بۆ دەردەخات:

      ئا. هەڵبژاردنی ئەو وتارانە و نووسین یان وەرگێڕانیان بەهەڵكەوت نەبووە، بەڵكوو بیرێكی تیژ و ڕوانگەیەكی ڕوونی سیاسی - كۆمەڵایەتی لەپشت هەڵبژاردنی بابەتەكان و تەركیز لەسەر ناوەرۆكی هاوبەشیان بووە؛

     ب.خاوەنی ئەو ڕوانگەیە، بەختەوەریی مرۆڤ و سەركەوتوویی كۆمەڵگای بە ئامانج گرتووە و هەر بۆیەش توانیویەتی لە ناو سەرقاڵیی ژیان و كاری ڕۆژانەدا كاتی پێویست بۆ خوێندنەوە و وەرگێڕانیان تەرخان بكات؛

    پ. خاوەنی ئەو ڕوانگەیە ئاگاداری ئەو ڕاستیەش هەیە كە بەربەرەكانی كردنی ئیرتیجاع لە سەردەمی برەوی ئیسلامی سیاسیدا كارێكی هاسان نییە، بەڵام ئەو بوێرانە بەگژ كۆسپەكانی سەر ڕێگای ژیانی ئازاددا چووە و نەترسانە زیانەكانی            خوڕافاتی خستۆتە ڕوو- كارێك كە زوربەی ئێمە دەیزانین بەڵام چاوی لێ دەپۆشین!

ت‌.     هیچكام لە بابەتی نووسراو و تەرجەمەكراوی ئەو قەڵەمە، عەوام پەسند و بازاڕی  نین، بەڵكوو لە هەموویاندا بنەما و ماكی باوەڕە ئیڕتیجاعییەكان كراوەتە ئامانج و كۆمەڵگای لە مەترسییەكانی ئاگادار كردۆتەوە.

د‌.       باوەڕی قایم بە ڕێبازەكە وایكردووە لە خۆدەرخستن و ناودەركردن دوور بكەوێتەوە و سەری تەنیا بە ئەركە كۆمەڵایەتییەكەوە گەرم بێت- هەر ئەوەش درێژەدان بە ڕێبازەكەی بۆ گونجاوتر كردووە.

ڕوانین بە نموونەیەكی كەم لە كارەكانی نادردا ڕاست بوونی بۆچوونەوەكانی سەرەوە دەردەخات:

   لە سەرەتای كتێبی "ڕاستییەكانی گەشەسەندن" نووسینی مامۆستای زانكۆی فرایبۆرگ ئۆلریش كوتچێرا دا وەرگێڕ بەرپرسیایەتی خۆی بە نیسبەت خەڵك بەم شێوەیە دەردەبڕێت: "دوای خوێندنەوەی ئەم كتێبە، بە ئەركێكی گرنگم زانی بۆ زانیاریی لاوانی كورد وەریبگێڕمە سەر زمانی كوردی" و لە درێژەیدا بەرپرسیایەتییەكی دیكە لە خۆی پیشاندەدات، ئەویش بە نیسبەت نووسەری كتێبەكە و مافی كۆپی ڕایتسی ئەو: "نامەیەكم بۆ نووسەری كتێبەكە لە زانستگەی فرایبۆرگی ئاڵمانیا نووسی و داوای ئیزنی وەرگێڕانی كتێبەكەم لێكرد. ڕێزدار كووتچێرا بە میهرەبانییەوە قەبووڵی كرد، منیش لە لایەن خوێنەرانی كورد و خۆمەوە سپاسی دەكەم. هیوادارم ناوەرۆكەكەی شایانی كەڵك لێوەرگرتنی خوێنەران بێت." ئینجا  وەڵامی نووسەر ڕادەگەیەنێت كە بۆی نووسیوە: "...سپاس. ئێوە دەتوانن نووسراوەكەم وەرگێڕن. خۆشحاڵم لەوەی كتێبەكەی منتان پێ باشە، بە هۆی ڕەخنەی توندی من لە هێزی خوڵقێنەر، كتێبەكەم لە لایەن ژمارێك لە خوێنەرانەوە پەسند نەكراوە...." 

باوەكوو هەر ئەو چەند وشەیەی نووسەر ناوەرۆكی كتێبەكەمان بۆ دەردەخات، بەڵام با سەیرێكی كتێبەكەش بكەین و چەند دێڕێكی پێشەكییەكەی بخوێنینەوە بۆ ئەوەی گرنگایەتی كتێبەكەمان بۆ دەربكەوێت:  "لە پەنا كتێبی ئایینی ئینجیل و لە كولتووری دنیای مەسیحیدا، هیچ پەرتووكێك بەڕادەی كتێبی "سەبارەت بە سەرچاوەی چەشنەكان" (On the Origin of Species) ی چاڕلز داروین (١٨٨٢ – ١٨٠٩) نەیتوانیوە كارتێكەری لەسەر بۆچوون و تێگەیشتنی مرۆڤ سەبارەت بە سروشت و دنیای دەوروبەری مرۆڤ هەبێت..."

   ئەوە ڕاست ئەو شتەیە كە وەرگێڕ بە شوێنیدا دەگەڕێت: كارتێكەریی زانایانە لە سەر مرۆڤ و بەتایبەت مرۆڤی كورد، بۆ ئەوەی لە گێژاوی خورافەی ئایینی بێتە دەر و ڕاستەڕێی زانست و ئەندێشە بگرێتەبەر. بۆ ئەم كارەش كتێبێكی دیكە ئامادە دەكات: "كورتە مێژووی مرۆڤ" و لەوێدا هۆكاری پەرەسەندنی 'مرۆڤی ساپیەن' لە نێئاندرتاڵەكانی ناو ئەشكەوت و لە ئەنجامدا باڵاكردن و گەیشتنیان بە پلەی مرۆڤی خاوەن بیری ئەمڕۆیی، بەم شێوەیە دەناسێنێت: "گەورەیی قەبارەی مێشك، خاڵێكە كە مرۆڤ لە هەموو گیانلەبەرەكانی دیكەی ئەم جیهانە جیادەكاتەوە... تایبەتمەندییەكیتر، لە سەر دوو قاچ ڕاوەستان، ڕاست بەڕێدا ڕۆیشتن و ئازادبوونی دەستەكانیەتی... كە كردوویەتە مرۆڤ"  ئینجا باسەكە دەگەیەنێتە مەسەلەی سەرهەڵدانی ئایین لە كۆمەڵگای مرۆڤی خاوەن بیر (ساپیەن) دا و دەڵێ مەرگ بۆ مرۆڤی ساپیەن دیاردەیەكی نەناسراو بوو و لە ئەنجامدا هێزێكی ئەبەدییان بە ڕۆحی مردووەكان دەبەخشی، ئینجا ئەم ئاكامە لە قسەكانی وەردەگرێت: "ئانیمیزم یان باوەڕ بە ڕۆح لە لایەن مرۆڤی ڕاوكەر و كۆكەرەوە، دەبێ وەك سەرەتایەك بۆ دروستبوونی هەزاران باوەر، بۆچوون، فەرهەنگ، داب و نەریت و ئایین سەیر بكرێت." (ل. ١٤ و ٤٥) واتە ئایین و كەسایەتییەكی خوڵقێنەر هەردوكیان ئاكامی بیركردنەوەی ساپیەنە سەبارەت بە قۆناغی دوای مردن كە بەهۆی نەبوونی زانستی ئەمڕۆییەوە لە مێشكی خۆیاندا جێگریان كردووە و تا ئەمڕۆش درێژەی هەیە.

   شوێنی ئەو ڕەوتە لە كتێبەكانی دیكەشیدا هەڵدەگیرێت. لە كتێبی "مێژووی دواڕۆژی مرۆڤ"دا، پرسی ڕابردووی مرۆڤی خاوەن بیر شوێنی خۆی دەداتە داچارەنووسی دواڕۆژی ئەو مرۆڤە و ئەو جیهانەی وا لەبەردەستیدایە: "ئایا هومۆساپیەنەكان دەكەونە چ دۆخێكەوە ئەگەر لە داهاتوودا بە هێزی تیكنۆلۆژی، بوونەوەرێكی نوێ (هۆمۆی نوێ) بخوڵقێت كە بە ڕادەی جیاوازیی نێوان هۆمۆساپیەن و نێئاندرتاڵ، جیاوازیی ڕوونی لەگەڵ مرۆڤی ئەمڕۆییدا هەبێت؟"

بۆ كەسێك كە بەو شێوەیە خەمی مرۆڤایەتی دەخوات و سەیری جیهانی دواڕۆژی بە تێكنۆلۆژی ڕێبەرایەتیكراو دەكات، ئاشكرایە لە دواكەوتوویی كۆمەڵگاكەی خۆی ڕەنج بكێشێت و لەبیری پێشكەوتنیدا دەبێت. سەرەكیترین نیشانەی ئەو دواكەوتووییە، واهەیە دوورمانەوە لە زانستی ڕۆژ، درێژەی پەیوەندە كۆنە عەشیرەتیەكان و بەهێزبوونی ئایین بێت. مەسەلەی ئایین و ئەو بەربەستانەی وا لەسەر ڕێگەی بەرەوپێشچوونی كۆمەڵگای كوردەوایی داناون، گەلێك هەستیار و بۆ هەندێك كەس بڤە دەنوێنن هەربۆیەش خۆ لە قەرەی نادەن. هۆكارەكەشی ڕوونە: كۆمەڵانی خەڵك بە درێژایی ١٤ سەدە لەگەڵیدا ژیاون و خوویان پێگرتووە و بەهۆی بیركردنەوە لە بەسەرهاتی نادیاری دوای مردن و ئەو ترسەی كە خورافات لەدڵی خستوون و مەترسیی گۆڕەوشار و پردی سیڕات و مالیكی دۆزەخ، دەرەتانی بیركردنەوە و هەڵسەنگاندنی زانستییانەی دیاردەكەی بە تەواوەتی لێ سەندوون.

   باشە، لە دۆخێكی ئەوتۆدا دەبێ چی بكرێت؟ بۆ ڕووناكبیرێكی بێدەسەڵاتی سیاسی و كۆمەڵایەتی، ئەویش لە دەرەوەی وڵات، جگە لە ئەركی ڕوونكردنەوە و هەوڵ لە پێناو بردنی زانست بۆ ناو كۆمەڵانی خەڵك، چی دیكە لە كردن دێت؟

   ڕاست لەو بوارە تایبەتەدایە كە كاك نادر ٨ كتێبی لە زمانی ئاڵمانییەوە وەرگێڕاوەتە سەر كوردی: "دیاردەی ئایین"، "مێژووی درۆیینی ئایین"، "ئایا مرۆڤ خودای خوڵقاندووە؟"، "قورئان، پەیامی خۆشەویستی، پەیامی ڕق و كینە"، "ئایا هومێدی ڕزگاركردنی ئایینی ئیسلام هەر ماوە؟"، "ئیسلامی فاشیستی"،  "قورئان، محەمەد و ئیسلامی فاشیستی"، "محەمەد و تۆڵەسەندنەوە".    ئەو، كە خۆی و بنەماڵەكەی پێشینەیەكی ئایینییان هەیە، هیچ كێشەیەكی كەسی لەگەڵ باوەڕی تاكەكەسیی ئیمانداراندا نییە و ئەو كتێبانەش كە تەرجەمەی كردوون لە ڕاستیدا بۆچوونی خەڵكانی دیكەن، بەڵام ئایا ئەركی ڕووناكبیرێك ئەوە نییە كە سەرچاوەكانی بیر و هزری پێشكەوتووی ڕۆژەڤ بخاتە بەردەستی كۆمەڵگا و بڕیاردانی كۆتایی بسپێرێتە دەستی خەڵكەكە خۆیان؟

   ئایا كەسانی وەك حاجی قادری كۆیی، كەمال فەوزی، قانع، موفتی پێنجوێنی، شێخ بابای غەوساباد، جەمیل سیدقی زەهاوی، سەیفولقوزات، لاهووتی كرماشانی و گۆرانیش كە پێشڕەو بوون بۆ هێنانی خوێنی تازە بۆ ناو دەمارە وێشكهەڵاتووەكانی كۆمەڵگاكەمان و هەتا ئێستا و بۆ هەمیشەش كۆمەڵگای كوردەواری بە ڕێزەوە سەیریان دەكات، جگە لە بەڕێوەبردنی ئەو ئەركە مەزنە كارێكی دیكەیان كردبوو؟ ئەگەر مەلای گەورەی كۆیە "هەتا مردن بۆ كوردان دەناڵی" و هاواری دەكرد "هەتا شێخێ لە كوردستان بمێنێ / ئومێدی زیندەگانیت قەت نەمێنێ" و ئەگەر جەمیل سیدقی زەهاوی خۆی بە فیدای حەكیمی "عەقڵ' دەكرد و دەیگوت "تەنیا فەرمانی سروشتە من دەجووڵێنێتەوە و هەرگیز لە تاریكایی ڕێگای جیهاندا جگە لە عەقڵ، پشت بە هیچ چرایەك نابەستم و فریوی حۆری و مەعادی مەلایانیش ناخۆم"، ئایا هەمان ئەو كارەیان نەكرد كە نادر ئێستا دەیكات؟ ئایا وەرگێڕان و نووسینی بێ هەست وخوستی ٨ بەرگ كتێبی زانستی لە بواری سەرچاوەكانی سەرهەڵدانی ئاییندا نایسەلمێنێت كە نادریش چۆتە ڕیزی ئەو پێشڕەوانەی كۆمەڵگای كوردەوە؟ ئایا هیچكام لە نووسەران و وەرگێڕانی كوردی هاوسەردەمی ئێمە ئەوەندە بوێر بوون بتوانن لەجیاتی شەڕە پەڕۆ و سووكایەتیكردن بە یەكتر، نەك هەشت بەڵكوو دوو كتێبی ڕوونكەرەوە لەو بوارە گرنگەدا تەرجەمە بكەن؟ كێی دیكە تا ئەو ڕادەیە سەرەكیترین ئەركی ڕووناكبیری كوردی سەردەمی ئێمەی بەڕێوەبردووە و پەنجەی ناوەتە سەر ئەو هۆكارە بنەرەتییەی دواكەوتوویی كۆمەڵگاكەمان؟ 

   سەرەڕای ئەو ئامانجە بەرزە، من كە زۆر و كەم، ڕۆژانە یان هەفتانە لەگەڵیدا پەیوەندیم هەیە، هەرگیز نادرم نەبینیوە بە ڕق و كین و نەفرەتەوە سەیری دیاردەیەك و كەسایەتییەكی ناو كۆمەڵگا بكات و لە پشتە سەر سەبارەت بە كەسێك بدوێت، ئەوەش خاڵێكی بەهێزی دیكەی كەسایەتیی ئەو گەورەپیاوە هەڵكەوتووەیە. تەنانەت كاتێ ئەو كتێبانە وەردەگێڕێتە سەر زمانی نەتەوایەتیمان كە بەرپەرچی كۆنەپەرستی و باوەڕی خوڕافیی ناو كۆمەڵدا دەدەنەوە، هەرگیز هەڵوێستێكی توند وتیژ بەرانبەر بەو باوەڕانە و بانگدەرەكانیان ناگرێت و سووكایەتییان پێناكات؛ بە پێچەوانە كتێبیێكی وەك "ئایا هومێدی ڕزگاركردنی ئایینی ئیسلام هەر ماوە؟" تەرجەمە دەكات، كە وتووێژێكی دوو لایەنەی نێوان لایەنگرێك و دژبەرێكی ئایینەكەیە و لەوێدا بایەخ و مافی یەكسان بە مەلای خاوەن ئیمانی موسوڵمان دەدات چی دەیەوێت بیڵێێت، بێ ئەوەی دوور ونزیك بەرگریی لێبكات. ئەوە ئەو دەرسەیە كە من و زۆركەسی دیكە دەبێ لە شێوازی كارەكانی نادر فێربین و لە جیاتی دەمارگیری و لایەنگریكردنی توندوتیژانە، مەنتیق و عەقڵ بكەینە داوەری نێوان خۆمان و ناحەزانی بیروباوەڕمان. 

****

   من ئەم چەند دێڕە وەك واجبێكی كەفایی سەبارەت بە كەسایەتییەكی خزمەتگوزاری گەل دەنووسم كە ساڵانێكی زۆر، دوور لە هات و هاواری ڕووناكبیرانە، هێمن و لەسەرخۆ، خەریكی نووسین و وەرگێڕانی ئەو هەموو كتێب و وتارە گرنگانە بووە و لەسەر مالپەڕێكیش بڵاوی كردوونەتەوە كە خۆی كارگێڕ و بەرێوەبەریەتی. من ساڵانێكی زۆرە لە پەیوەندی ڕۆژانە و هەفتانەی كاك نادردام، زۆر وتار و زنجیرە بابەتم سەبارەت بە نووسراوە و كتێبی خەڵكانی جۆربەجۆر لە سەر ماڵپەڕەكەی ئەو بڵاو كردۆتەوە بێ ئەوەی ئاماژەیەك بە كارەكانی ئەو بكەم و بێ ئەوەی ئەو كەسایەتییە هەڵكەوتەیەش لێم بڕەنجێت و جارێك پێم بڵێ ئاخر جەنابی نامامۆستا! تۆ كە پێتوایە عەڕش و قوڕش دەگەرێی بۆ ئەوەی سەرچاوەیەكی سەبارەت بە بۆكانی تێدا بدۆزیتەوە، بۆچی لە بن گوێی خۆتدا كارەكانی من نابینی!

   ئێستا كە تاقەتی نووسینم كەم بووە و بەرەو ئەوە دەچم بەتەواوەتی بیوەستێنم، دەمەوێت بە چەند دێڕێكیش بێت پێ لەو هەڵەیە و ئەو ناتەواوییە گەورەیەی كارەكانم بنێم و لەو و لەخوێنەرانی بابەتەكانم داوای لێبووردن بكەم. نادر شایانی ڕێزلێنانی زۆر لە لایەن كۆمەڵگاكەمانەوەیە و من بەم چەند دێڕە بەشێكی كەم لەو ئەركە بەجێ دەهێنم، ئیتر دوای من چی دەبێت و چی دەكرێت، دەوەستێتە سەر ڕووناكبیرانی بەرپرسی كورد و ئەوانەی وا چێژیان لە نووسراوە و تەرجەمەكانی ئەو وەرگرتووە، دیارە لە پێش هەمووشیاندا نووسەران و هاوكارانی ماڵپەڕی ڕۆژهەڵات-بۆكان؛ بەڵكوو ئەوان لە من واقیعیتر بڕواننە دەوروبەریان.    

 

لەندەن     ١٦ /٥/٢٠٢٠  

 

 

 

نووسراوە و وەرگێڕاوەکانی نادر فەتحی بۆکانی (شوانە):

 

ئایین
 
١.  قوڕئان پەیامی خۆشەویستی، پەیامی رق و کینە
٢.  ئیسلامی فاشیستی
٣.  محه‌مه‌د "تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌"
٤.  دیارده‌ی ئایین
٥.  مرۆڤ خودای خوڵقاندووه؟‌
٦.  مێژووی درۆی ئایین
٧.  ئایین و ئه‌ستێره‌ناسی
٨.  ئیزیدییه‌کان وئایینی زه‌رده‌شت
٩.  کارتێکه‌ریی کۆمه‌ڵگا و بنه‌ماڵه‌ له‌سه‌ر منداڵ
١٠. محەمەد و ئیسلامی فاشیستی
١١. ئایا هومێدی ڕزگارکردنی ئایینی ئیسلام هێشتا هەر ماوە؟
١٢. قوڕئان، محەمەد و ئیسلامی فاشیستی
١٣. ڕاستەقینەی ئایین!؟
 
زانست
 
١. مێژوویه‌کی کورتی کات و گه‌ڕان به‌دوای وڵامی پرسیاره‌کانی سه‌باره‌ت به‌ کاکه‌شان
٢.  کورته‌ مێژووی مرۆڤ
٣. مێژووی دواڕۆژ و داهاتووی مرۆڤ
٤. ئەرك و ئەزموونەکانی سەدەی بیست و یەکەم
٥.  گه‌ڕان به‌دوای ماکه‌ی پێکهێنه‌ری ژیان
٦.  مێژووی زانستیی پیکهاتنی جیهان‌ 
٧.  تێئۆری نسبییه‌تی(ره‌وایی) ئه‌نشتاین
٨.  شارسانیه‌ت و ئاکام و ئاسه‌واره‌کانی بۆ جیهان
٩. ڕاستییەکانی گەشەسەندن
١٠.  پشت ڕاستکردنه‌وه‌ی تئۆری "گه‌شه‌سه‌ندن" ی داروین
١١. دنیای مودێڕنی ئێمه "وزه‌ی‌ ئه‌تۆمی"
١٢.  ئایا ئێمه‌ له‌ ته‌پ و تۆزی ئه‌ستێره‌کان پێکهاتوین؟
١٣.   دیالۆگ
١٤.  پرسیار و وه‌ڵام له‌سه‌ر زانستی گشتی
١٥.   شه‌پۆلی هێزی کێشی ( Gravitation ) سه‌لمێندرا
١٦. بۆ یەکەم جار لە مێژووی زانستیدا توانرا وێنەی چاڵی ڕەش تۆمار بکرێ
١٧. داهاتووی ژیانی مرۆڤ و ژینگە لە ڕوانگەی زانایەکی سەردەمەوە
١٨. لە تەقینەی مەزنەوە تا گەورەبوونەوەی حەشیمەتی سەر ئەم هەردە
١٩. ژیری دەستکرد و مەترسییەکانی بۆ ژیان لەسەر زەوی
٢٠. کارتێکەری چات جی پی تی و ژیری دەستکرد لەسەر کۆمەڵگا
٢١. مێژووی بیۆلۆژیکی مرۆڤ
 

بابەتی ڕه‌نگاوڕه‌نگ

 
١.   کرۆنۆلۆژی ئەدەبیی جیهان
٢.   باشترین خوارده‌مه‌نییه‌کانی دژ به‌ نه‌خۆشیی شێرپەنجە
٣.   شه‌کر، وزه‌ی وه‌ڕێخستنی مێشکه‌، یا ژاره‌ بۆ له‌شی مرۆڤ
٤.   بیره‌وه‌رییه‌کانی خه‌زاڵ
٥. ئینتیگراسیۆن  نووسینی حامید عەبدولسەمەد، وەرگێڕانی نادر فەتحی (شوانه)
٦.   مافی مرۆڤ و توله‌رانس
٧.   شه‌ڕی سه‌یر و سه‌مه‌ره
٨.   هه‌ڵاتن بۆ لای خودا"نووسراوه‌یه‌کی تراژیدییه‌ سه‌باره‌ت به‌ دوایین رۆژه‌کانی ژیانی "لێۆ نیکۆلاڤیچ تۆلستۆی"
٩.   فریدریش نیتچه ‌و جیاوازی له‌گه‌ڵ فه‌یله‌سوفانی  دیکه‌
١٠.   دێموکراسی
١١.  مێشک
١٢. مرۆڤ 
١٣. کرؤنؤلؤگی کوردستان
١٤. وته‌ی ناوداران
١٥. پێکهاتنی زمان له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ و نزیکی زمانه‌کانی جیهان له‌گه‌ڵ یه‌کتر
١٦.  ١٠نهێنی گرینگ له‌ ژیانی مرۆڤدا
١٧. چوارینەکانی مامۆستا هەژار و عومەر خەیام          ڕێك و پێكکردنی: نادر فەتحی بۆکانی (شوانە) 
١٨. بیرکاریی جادوویی 
١٩. فوڕمووله‌کانی بیرکاری
٢٠. رێنووس بۆ ئاخه‌فتن به‌ زمانی ئینگلیزی
٢١.  ١٢هه‌نگاو بۆ گه‌ییشتن به‌ له‌شێکی سالم و ئیدئال
٢٢. فێربوونی زمانی ئینگلیسی ‌!
٢٣. به‌رنامه‌ نووسین به‌ زمانی کامپیوتری بۆ منداڵان
٢٤. چی بکه‌ین تا ویندۆزی XP گورجتر ئیش بکا ؟
٢٥. نێت ورک-Network ، چلۆن چه‌ند کامپێۆتر به‌یه‌که‌وه‌ په‌یوه‌ند ده‌ین!؟
٢٦. ڕێگاحه‌لێک بۆ مکعبی جادویی
٢٧. ژیانی هاوبەش
٢٨. وەڵامی هەندێك پرسیار سەبارەت بە دووگیانیی ژنان    
٢٩. وگتاریزم و وگانیزم  ژیانی سالم لە لەشی سالم دایە
٣٠. پێکهێنانی فەزایەکی گونجاو بۆ کارکردن بە کامپیۆتر
٣١. "من دەنگی  ئێوەم" ئەو کچەی وا لە چنگی داعش ڕزگاری هات و ئێستا دژ بە شەڕخوازی و کۆیلەیی تێدەکۆشێت
٣٢. با فێر بین قامکی سکالا بۆ لای زۆرداران ڕانەکێشین
٣٣. ماوەی ژیان گەلێك کورتە، هەوڵ بدەین چێژی لێ وەرگرین
٣٤. خەونی خۆش " ئازایی..."                    نووسینی: کاوە کالیراد Kaweh Kalirad   وەرگێڕانی لە ئاڵمانییەوە: نادر فەتحی بۆکانی (شوانه)
٣٥. شەڕی ناسنامەکان   نووسینی : حامد عەبدلسەمەد، وەرگێڕانی نادر فەتحی بۆکانی (شوانە)